YüZÜNCÜ yil üNİversitesi sosyal biLİmler enstiTÜSÜ

 7
 Onun, Horasan, Irak ve Azerbaycan'da vaazlar verdiğinden söz 
edilir. Fakat öğretisinin merkezi Bakû olmuş ve ölümünden sonra da öyle 
kalmıştır. Burası, Hurufîliğin kendi içinde bir bütünlük kazanmaya başladığı  -
başkenti  Şemâhî olan- Şirvan krallığı ülkesidir ve aralarında Ali el-A'lâ ile 
İmâdeddîn Nesîmî'nin yer aldığı başlıca öğrencileri burada bulunmaktadır.
27
 
 
  Öğretisinin, öncelikle Azerbaycan'da, Orta Asya'da Çağatay Türkleri ve 
Arap olmayan öbür uluslar arasında, birçok inananı oldu. Yaşamını yazmış 
olanlar, -Makrizî, Sohrabî ve öbürleri-, Hurufîliğin, Arap olmayan uluslar ve 
öncelikle de Türkler arasında yayılmasına dikkat çekmişlerdir. Bu, belki de, 
kendisinin katli için fetva çıkartmak amacıyla Semerkand'da bir ulemâ meclisi 
toplamış olan acımasız Timurlenk'i öğretisine kazanma hususunda, Fazlullah'ın 
duyduğu istek sebebiyledir.
28
 
 
 XIV. 
yüzyılın ikinci yarısında bâtınî yorumları sayesinde gün geçtikçe taraftar 
kazanan Fazlullah-ı Hurûfî, düşüncelerinde şeriata aykırı olduğu yönünde ulema ve 
fukahanın görüş bildirmesi üzerine Timur tarafından takibata maruz kalmış, Timur 
öldürülmesini emretmiştir.
29
  Timur’un oğlu Mîrân Şah tarafından yakalanıp Alıncak 
kalesine hapsedilmiştir. Yargılama sonunda Şirvân hakimi Şeyh  İbrahim, kadısı 
Bayezid’in fetvasıyla Fazlullah öldürülmüştür.
30
 
 
 
 Mahpusluğu sırasında yazdığı  «Hâb-nâme»  (Uykuya dair risale)'de 
Fazlullah,  Şemâhî'de Kadı Bayezid'in evinde kalırken gördüğü, yakında 
öleceğini haber veren bir rüyadan söz eder. Hemen, Astar-âbâd'a gitmek üzere 
kaldığı konuttan ayrılır. Fakat babası adına Azerbaycan'ı yönetmekte olan, 
Timur'un oğlu Miranşah'ın buyruğu ile yolda tutuklanmış ve Nahçıvan 
dolaylarında Alıncak (bugünkü, Elince) kalesine kapatılmıştır.
31
 
 
 Fazlullah, 
Bayezid’in 
fetvasıyla 796’da (1394)  Zilka'de'nin altıncı 
günü(Cuma), 56 yaşında iken idam edildi.  Kararı Miranşah uyguladı. Cesedi, 
ayaklarından sürüklenerek çarşı pazar dolaştırıldı; sonra müridleri tarafından 
alınarak toprağa verildi.
32
  
 
 Bazı kaynaklarda Fazlullah’ın cezasının bizzat Mirân Şah tarafından 
uygulandığı ve kullanılan kılıcın Fazlullah’ın müridleri tarafından altınla kaplandığı, 
tâzimle öpüldüğü kayıtlıdır. Yine bundan dolayı aynı kaynaklarda Mirân Şah’ın ismi 
“Mâr Şah” veya “Mârân-ı şâh-ı Pelîd” diye yazılır.
33
 
 
 Alıncak’a gömülen Fazlullah’ın kabri, idam edilmesinden altı  yıl sonra baş 
halifesi Ali el-A’lâ ile Seyyid Mûsâ ve arkadaşları tarafından yaptırılmıştır. Alıncak 
                                                 
27
 Melikoff, Uyur İdik Uyardılar,  185  
28
 Melikoff, Uyur İdik Uyardılar,  185 
29
 Ünver,  Hurûfîlik ve Kuran Nesimî Örneği,   57 
30
 Aksu, “Fazlullâh-ı Hurûfî”,  278 ; Melikoff, Uyur İdik Uyardılar,. 186 ; CI Huart, “Fazlullah”  535. 
31
 Gölpınarlı, Hurûfîlik Metinleri Kataloğu,  8 ; Melikoff, Uyur İdik Uyardılar,  186 . 
32
 Gölpınarlı, Hurûfîlik Metinleri Kataloğu,  8 ; Melikoff, Uyur İdik Uyardılar,  186 ; Gölpınarlı, 
“Bektaşilik-Hurûfîlik ve Fadl Allah’ın Öldürülmesine Düşülen Üç Tarih” Şarkiyat Mecmuası  İstanbul 
Üniversitesi Edebiyat Fakültesi, İstanbul 1964, 22 
33
 Aksu, “Fazlullâh-ı Hurûfî”,  278 

---

 8
Fazlullah’ın idam edildiği yer olması sebebiyle Hurûfîlerce “Maktelgâh” diye 
anılmış ve Hurûfîlerin kâbesi olarak kabul edilmiştir.
34
 
 
 
2.2. FAZLULLAH-I HURÛFÎ’NİN ESERLERİ 
 
2.2.1.CAVİDÂN-NÂME  
 
VIII. (XIV.) yüzyılın ikinci yarısında, günümüzde  Gürgân diye adlandırılan 
Hazar denizi kıyısındaki Esterâbâd bölgesinde ortaya çıkan ve İran üzerinden Suriye, 
Anadolu ve Balkanlar'a kadar yayılan Hurûfîlik fırkasının kurucusu Esterâ-bâdlı 
Fazlullah-ı Hurûfî'nin en önemli eseridir. Yaklaşık 788'de (1386) kaleme alınan 
kitabın bazı bölümleri Esterâbâd lehçesiyle yazıldığından anlaşılması oldukça güçtür. 
Esterâbâd bölgesine ait mahallî ifadelerin yanı  sıra çeşitli sembol ve kısaltmaların 
(meselâ ( ج ) Câvidân-nâme. ( ﺪ ) Âdem, (   ) Bişt u Heşt, (   )  Sî vü dü, ( ﻢ ﻮ  ) 
Vesselam) kullanıldığı eserde Fazlullah Kur'an-ı Kerîm'i kendi bâtınî görüşleri 
doğrultusunda te’vil ve tefsir etmiş, bazı sûrelerin başında bulunan hurûf-ı 
mukattaanın sırlarını çözdüğünü söyleyerek Câvidân-nâme'nin Kur'ân'ın bir tefsiri 
olduğunu ileri sürmüştür. 
35
 
 
 
Bütün Hurûfî eserlerin ana kaynağı olan Câvidân-nâme'nin  Esterâbâd leh-
çesiyle yazılan asıl nüshası Câvidân-nâme-i İlâhî  veya Câvidan-nâme-i Kebîr  olarak 
adlandırılır. Eser Fazlullah tarafından klasik Farsça ile yeniden kaleme alınmıştır. Asıl 
Câvidân-nâme'ye oranla daha kısa olan bu nüshaya Câvidan-nâme-i Sagir  denir. 
36
 
Ferişteoğlu’nun yazmış olduğu Işk-nâme ve Derviş Murtaza’nın Dürr-i Yetim’i 
bu eserin Türkçe tercümeleridir.  
 
 Düzensiz 
bir 
şekilde yazılmış olan Câvidân-nâme'nin muhtevasını altı bölümde 
incelemek mümkündür. Birinci bölümde müellifin itikadî görüş ve düşünceleri 
sıralanmış, bazı kelâmî konular ele alınmış, ikinci bölümde kâinatın yaratılışı, sema. 
arz, ay, güneş ve burçlarla ilgili bilgiler verilmiştir. Üçüncü bölümde Âdem ile 
Havvâ'nın ve diğer varlıkların yaratılışı, dördüncü bölümde âhiret, kıyamet ve haşr 
anlatılmış, beşinci bölümde peygamberlerin gönderilmesi, Hz. Îsâ ve şeriat 
hakkındaki görüş ve te'viller zikredilmiştir. Câvidân-nâme’deki konuların 
tahlillerinin tekrarlandığı altıncı bölüm ise Allah'ın sıfatları ve sırların keşfiyle son 
bulmaktadır.
37
 Câvidân-nâme’nin Türkiye kütüphanelerinde bulunan yazma 
nüshalarında da konu bütünlüğü bulunmamaktadır. Mesela, namazın Hurûfîlik 
açısından te’vili yapılırken, aynı bölümde hac veya ezan bahsi de anlatılmaktadır. 
Her Câvidân-nâme-i Sagîr ayrı bir Farsça nüsha görünümündedir.  
 
                                                 
34
 Aksu, “Fazlullâh-ı Hurûfî”,  278 ;  Melikoff, Uyur İdik Uyardılar,  186 ; Gölpınarlı, Hurûfîlik 
Metinleri Kataloğu, 11 
35
Hüsamettin  Aksu, “Câvidân-nâme”,  DİA , VII,  178. 
36
 Gölpınarlı, Hurûfîlik Metinleri Kataloğu, s. 12  
37
 Aksu, “Câvidân-nâme”  178. 

---