YüZÜNCÜ yil üNİversitesi sosyal biLİmler enstiTÜSÜ

 5
 
 
Sufî bir aileden geldiği, babasının ve dedesinin sufî olduğu belirtilmektedir. 
Babasının adı Ebû Muhammed Tebrizî’dir ve kundura işleyen bir zanaatkâr olduğu 
bazı kaynaklarca ifade edilmektedir.
14
 Bundan dolayı kendisinin de sahneye bir sufî 
olarak çıkması  şaşırtıcı değildir. Fazlullah, ittihâdî bir sufî yani vahdet-i vücûd 
temsilcisi olarak ortaya çıkmıştır. Ancak şeyhinin kim olduğu bilinmemektedir. 
Bunun sebebi kendisini belli bir sufî fırkaya ait göstermemesi olabileceği gibi 
Necef’te uzun bir zaman kalması da olabilir. Kendisine ve Tabilerine ait kitaplarda 
Fazl’ın babasının adının geçmemesi ise onu küçük yaşta kaybetmesinden 
kaynaklanıyor olabilir. Küçük yaşta babasız kalması hayatının sınırlarını kendi 
başına çizmesini, yeteneklerini ve hırslarını kendi kendine olgunlaştırmasını gerekli 
kılmıştır. Bütün bunları, Kendini Muhammed ve Mesih’le bütünleştirerek 
gerçekleştirme yoluna gitmiştir.
15
  
 
 
Fazlullah-ı Hurûfî’nin hayatı ile ilgili  en önemli iki kaynak, Emir Gıyasüddîn 
Muhammed b. Huseyn b. Muhammed el-Esterâbâdî’nin Farsça İstiva-nâme’siyle; 
Fazl’ın halifelerinden olan Seyyid İshâk-ı Esterâbâdî’nin Mahrem-nâme’sidir.
16
  
 
 
İstiva-nâme’nin başında Fazl’ın doğum tarihinin 740/1339-1340, kurduğu 
Hurûfîliği yayma başlamasının 788/1386, öldürülmesinin ise 796/1394 olduğu 
bildirilmektedir.
17
 
 
 
Melikoff onun sufîliğe çok erken yöneldiğini on sekiz yaşında bir sûfî 
mürşide, anlaşıldığına göre İsmâîlî bir Şiî’ye intisab ettiğini belirtir.  Daha sonra 
Fazlullah tasavvuf yolunda sülûk süresi olan çile’yi 1370-71’de İsfehân’da, otuz iki 
yaşında tamamladı.
 18
  
 
Fazl’ın tasavvufa nasıl sülûk ettiğini halifesi İshâk-ı Esterâbâdî’nin Hâb-
nâmesinden öğrenmekteyiz. Buradaki anlatıma göre bir gün bir derviş Mevlana 
Celâleddin’in “ Bekaya sahip olduğun halde ölümden ne endişe ediyorsun/ Hüdanın 
nuruna sahipken neden mağarada gizleniyorsun” anlamındaki bir beyitini okuyordu. 
Fazlullah bu beytin hakiki anlamını hocası Kemalüddîn’den sorması üzerine hocası, 
bu beytin ibadet, riyazet, aşk, zevk ve cezbeyle anlaşılabileceğini söylemiştir. 756 
veya 758’de, yaklaşık on sekiz yaşlarında olan Fazl, bu intisapla beraber kendisini 
ibadete verir. Tasavvuf yoluna giren Fazl, hacca gider ve dönüşünde Harezm’e uğrar. 
Bu gecede kendisine futuhat olmadığı takdirde artık bu yoldan vazgeçeceğine dair 
içinde kuvvetli bir istek duyar. Rivayete göre o gece kendisini Esterâbâd’daki 
bahçesinde görür. Ona göre burası Kur’an’da geçen “mak’ad-ı  sıdk”tır. Peygamber 
Hz. Süleyman oradadır ve yakınında da “makâm-ı a’raf” vardır. Süleyman’ın 
Hüdhüd’ü sorması üzerine Hüdhüd gelir. Bu arada bir kara karga getiriler ve 
Süleyman’ın emriye tüylerini yolup bahçe duvarından dışarıya atarlar. Hz. Süleyman 
                                                 
14
 Melikoff, Uyur İdik Uyardılar,  184. 
15
 Ünver,  Hurûfîlik ve Kuran Nesimî Örneği, Ankara, 2003,  49-50. 
16
 Gölpınarlı, Hurûfîlik Metinleri Kataloğu,  3 ; Emir Gıyasüddîn , İstivâ-nâme , 1a.  
17
 Emir Gıyasüddîn , İstivâ-nâme , 1a . 
18
  Melikoff, Uyur İdik Uyardılar,  185. 

---

 6
bu kargayı Fazl’a teslim eder. Fazl uyandığı zaman Süleyman’ı Tanrı, Hüdhüd’ü ruh, 
kara kargayı da nefis diye tevil ederek sevinir. 
19
  
 
 
Fazlullah’ın intisap ettiği zatın Hasan olduğu Fazl’a ait mesneviden 
anlaşılıyorsa da bu zatın Bâtınîyyeden olduğu tahmin edilmekte ve hakkında başka 
bir malumat bulunmamaktadır. Zira bu şahsın Fazl’ın Hurûfî ifadesiyle söylenecek 
olursa “ zuhûr ve burûzunu” te’vil bilgisine sahip olarak bu bilgiyi yayacağını haber 
vererek onu bu yola sevk ettiği anlaşılmaktadır.
20
  
 
 
 
Önce Harezm’e oradan İsfahan’a bağlı Tokcı adlı yere gidip burada bir 
müddet kaldığı, sonra Tebriz’e geldiği, Cılayırlı Hasan oğlu Sultan Üveys’in (775-
1374-1375) Fazl’ın toplantılarına devam ettiği, sohbetlerinde bulunduğu hatta Fazl’ın 
ona teberrüken bir derviş külahı verdiği, vezir Zekeriyya ve Sâhib-sadr Şeyh 
Hoca’nın kendisine itikat ettikleri, Bakü’ye de geçerek bir müddet burada kaldığı 
şeklindeki malumat da Hâb-nâme adlı eserden öğrenilmektedir. 
21
 
 
 Yine 
aynı eserin bildirdiğine göre Fazl’a 775/1374  yılı Ramazan ayında şer’i 
hükümlerin te’vil bilgisi verilmiş, ve o da bu bilgilerden “Cavidân-nâme, Muhabbet-
nâme ve Arş-nâme”den sözetmiştir.
22
  
 
 Kurduğu dini, öncelikle İsfahan’da yaymaya başlayan Fazl, ilk zamanlar rüya 
yorumuyla işe başlamış ve bu yönüyle şöhret kazanmıştır. Zira kendisinin de rüya 
yoluyla hakikat bilgisine ulaştığını, bazı  sırlara bu yolla vakıf olduğunu 
söylüyordu.
23
 Rüya yorumu alanında öyle bir dereceye ulaşmıştı ki, “ sâhibü’t-te’vil” 
lakabıyla anılmaya, rüya te’vil etmede Hz. Yusuf ayarında görülmeye başlanmıştır. 
Anlatılana göre bir seferinde rüyasında bir ağacın altında Hz. Peygamberi görmüş, 
ona selam vermiş ve yıldızlar hakkında kendisiyle sohbet etmiştir.
24
  
 
 
Sonra bir mağarada inzivaya çekilen Fazl, Müsâfir lakabıyla tanınan ve ölüm 
döşeğinde yatan bir dervişi ziyaret etmek için mağaradan ayrılır. Ölüm halindeki bu 
derviş Fazl’a artık zuhûr zamanının geldiğini söyler ve ona daha önce gördüğü 
rüyanın da buna delil olduğunu söyler. Müsâfir lakaplı bu dervişin aslında kendisinin 
hac dönüşü intisap ettiği Şeyh Hasan olduğu tahmin edilmektedir. 
25
        
 
Bütün bu te’villerden sonra kendisini Mehdî olarak tanıyan ve tanıtan 
Fazlullah’ın çevresinde Fahreddin, Celâl-i Burûcîrdî, Fazlullah-ı Horasânî, 
Abdullah-ı  İsfehânî, Nâyinli ve Reşitli iki kişi ve hurûfî müelliflerinden Mîr 
Şerîf’ten ibâret yedi kişi toplandı. Bunlar Fazlullah’a ilk inananlardır. 
26
  
 
                                                 
19
 Gölpınarlı, Hurûfîlik Metinleri Kataloğu,  5 ; Aksu, “Fazlullâh-ı Hurûfî”, 277. 
20
 Gölpınarlı, Hurûfîlik Metinleri Kataloğu,  6; Mehmet Yiğit, “Hurûfîlik ve Fazlullah Hurûfî”, 
Yüzüncü Yıl Üniversitesi Fen-Edebiyat Fakültesi Sosyal Bilimler Dergisi, Van, 1990, S. 1 , 76. 
21
 Gölpınarlı, Hurûfîlik Metinleri Kataloğu,  6, Aksu, “Fazlullâh-ı Hurûfî”,  277 . 
22
 Gölpınarlı, Hurûfîlik Metinleri Kataloğu, 6 
23
 Gölpınarlı, Hurûfîlik Metinleri Kataloğu,  6; , Aksu, “Fazlullâh-ı Hurûfî”,  277, Melikoff, Uyur İdik 
Uyardılar,  185  
24
  Aksu, “Fazlullâh-ı Hurûfî”, 277 ; Ünver, Hurûfîlik ve Kuran Nesimî Örneği,   52 
25
 Gölpınarlı, Hurûfîlik Metinleri Kataloğu,  6; , Aksu, “Fazlullâh-ı Hurûfî”,  277 
26
 Aksu, “Fazlullâh-ı Hurûfî”,  278 

---