Z. Ə. Cavadova
Yüklə 0,94 Mb. Pdf görüntüsü
|
- Bu səhifədəki naviqasiya:
- § 3. 1830-cu il Car-Balakən üsyanı
64
oldu. Bu çıxışlar işğalçılarla yanaşı çarizmə qulluq edən yerli feodalların özbaşınalığı və zorakılığı əleyhinə də çevrilmişdi. 1826-cı ildə Şəki əhalisi yenidən üsyan qaldırdı. Qorxuya düşən Rusiya öz qoşunlarını şəhərdən çıxarmaq məcburiyyətində qaldı. Səlim xanın oğlu Hüseyn xan yaranmış vəziyyətdən istifadə edərək xanlığı ələ keçirdi. Lakin 1826-cı ilin sonunda rus qoşunlarının qələbəsindən sonra hakimiyyəti əldə saxlaya bilməyən Hüseyn xan İrana getdi. Şəkidəki rus hərbi qüvvələri artırıldı. 1827-ci ildə bəylərin böyük bir hissəsi İrana getmək məcburiyyətində qaldı. Onlara məxsus olan əmlak isə Rusiyanın dövlət xəzinəsinin ixtiyarına keçdi (106, v. 13-14).
Şimal-qərbi Azərbaycanda çarizmin müstəmləkə əsarətinə qarşı çevrilmiş ən böyük üsyanlardan biri də 1830-cu ildə baş verən Car-Balakən üsyanı idi. 1803-cü ildə rus qoşunları Car-Balakənə daxil olduqları ilk gündən burada əhalinin güclü müqaviməti ilə qarşılaşmışdı. Azadlıq uğrunda mübarizə aparan qəhrəman xalqı diz çökdürə bilməyən işğalçılar Car-Balakənin daxili idarəçiliyini 1830-cu ilə qədər saxlamağa məcbur olmuşdu. 1830-cu ildə isə Car-Balakən qəti şəkildə işğal edildi. Car-Balakənin Rusiya tərəfindən işğal edilməsinə etiraz əlaməti olaraq xalqın böyük üsyanı başladı. Üsyan ərəfəsində Car-Balakəndə müridizm ideyalarının geniş şəkildə yayılması azadlıq uğrunda gedən mübarizənin ideologiyasına çevrilmişdi. Müridizmin məğzində sihadla şəhidlik fəlsəfəsi bir- birini tamamlayırdı. Burada torpaq təəssübkeşliyi ilə yanaşı din müqəddəsliyi də mühüm yer tuturdu. Üsyan ərəfəsində Car-Balkəndə, xüsusilə Car, Balakən və Katex icmalarında müridizmin çoxlu tərəfdarları var idi. Müridizmin tərədarları içərisində müxtəlif qruplar-tacirlər, sənətkarlar, kəndlilər birləşmişdi. İşğala qarşı mübarizə onları birləşdirən başlıca və əsas məqsəd idi. 1830-cu ilin mayında Şimalı Qafqaz mürüdlərinin rəhbəri şeyx Şaban carlılara müraciət edərək onları xainlərə qarşı mübarizəyə çağırdı. Bu müraciət bütün icmalarda böyük əks-səda doğurdu. Şeyx Şaban öz müraciətində xalqı təkcə rus-işğalçılarına qarşı deyil, eyni zamanda onların tərəfinə keçən iri torpaq sahiblərinə qarşı fəal mübarizəyə çağırırdı. Təsadüfi deyil ki, şeyx Şabanın müraciətini Car icmasının yığıncağında oxuyan qazı onun ayaqları altına salıb tapdaladı. İyunun əvvəlində Car-Balakən icmasında başlanan həyəcan rusları qorxuya saldı və öz qüvvələrini səfərbərliyə almağa məcbur etdi. Əhali hər yerdə açıq-aşkar rusların tələblərini yerinə yetirməkdən boyun qaçırır, öz üzərlərinə götürdükləri mükəlləfiyyətləri ödəməkdən imtina edirdilər. Belə bir vaxtda şeyx Şabanın ilk dəstələri Balkənin 15 kilometrliyinə gəlib çıxdı. Şeyx Şaban camaatlara göndərdiyi məktublarda onları mübarizəyə başlamağa və onun tərəfinə keçməyə çağırdı. 65
Rusiya əvvəlcə varlı toxum başçıları və din xadimlərinin vasitəçiliyi ilə şeyx Şabanla danışığa girməyə cəhd göstərdi. Onlar Şabandan bu yürüşdən əl çəkərək geri qayıtmağı tələb etdilər. Lakin göstərilən bütün cəhdlər nəticəsiz qaldı. İyunun 21-də döyüş başladı. Şeyx Şabanın dəstələri sürətlə hərəkət edərək Qəbizdərəni keçdi və Balakənə yaxınlaşdı. Yolda onlara Balakən, Katex, Car və Zaqataladan olan atlı dəstələri də qoşuldu. Rus qoşunları ilə gedən şiddətli vuruşma bir neçə gün davam etdi. Döyüş toplarından istifadə edən rus qoşunları qələbə qazandı. Şeyx Şaban dağlara çəkildi. Şeyxin Balakənə hücumu zamanı ona qoşulanların böyük əksəriyyəti həbs olundu. İlk müvəffəqiyyətdən razı qalan ruslar sərt cəza tədbirlərinə əl atdılar. Əhali üzərinə qoyulan vergilər artırıldı və onun yığılması başlandı. İşğalçılar əhalini bir sıra ağır mükəlləfiyyətləri yerinə yetirməyə məcbur edirdilər. Onların bir hissəsi tikilməkdə olan Zaqatala qalasına tikinti materialı daşıyıb gətirməli, onun inşasını sürətləndirmək üçün bir sıra işləri görməli idi. Lakin iyun üsyanından sonra Carda mövcud olan vəziyyət nəinki yoluna düşdü, əksinə daha da gərginləşdi. Əgər iyun üsyanı ərəfəsində şeyx Şaban Car- Balakənlilərin ona qoşulacağına tam əmin deyildisə, indi carlılar işğalçılara qarşı mübarizədə təşəbbüsü öz əllərinə almışdılar. Onlar passiv şəkildə dağlıların gəlib çıxmasını gözləmir, əksinə özləri yeni üsyana hazırlaşırdılar. Vəziyyətin kəskin olduğunu görən Zaqatala qalasındakı rus qoşunlarının komandanı Sergeyev hətta qraf Paskeviçdən iyun üsyanı zamanı həbs olunanların cəzalandırılmasını bir qədər ləngitməyi xahiş edirdi. Onun fikrincə bu hadisə vəziyyəti bir qədər də mürəkkəbləşdirə bilərdi. Paskeviç isə nəinki günahkarların qısa müddətdə cəzalandırılmasını istəyir, eyni zamanda Car-Balakən camaatlarının Tiflisdə olan girovlarının həbs olunmasını tələb edirdi. Nəhayət, Sergeyevin ciddi xahişlərindən sonra o iyun üsyanı zamanı həbs olunanların cəzalandırılmasını 1831-ci ilin yanvarınadək təxirə saldı. Car-Balakən camaatlığında mövcud vəziyyəti qiymətləndirən dağlıların silahlı qüvvələri 1830-cu ilin sentyabrında yenidən toplaşmağa başladı. Car-Balakən üsyançıları ilə əlaqə yaradıldı. Bu dəfə hərəkatın başında Həmzət bəy dururdu. 2 minə qədər silahlı dağlı qoşunlarının düzənlikdə görünməsi üsyanın başlamasına işarə oldu. Üsyan ərəfəsində rus qoşunları içərisində yayılan epidemiya ciddi qarışıqlıq yaratmışdı. Yeni Zaqatala qalasının tikintisi dayandırıldı. Üsyan genişlənərək İlisu sultanlığının da ərazisinə yayıldı. Oktyabrın 10-da ruslar yeni hərbi qüvvələr gətirdi. Rusiya başlanmış üsyan zamanı qüvvələri parçalamaq məqsədi ilə yenə də ingiloyları öz tərəfinə çəkməyə cəhd göstərdi. Rusiya ingiloylara müraciət edərək onları üsyançılara qoşulmamağa çağırdı, əvvəzində isə onları bütün vergi və mükəlləfiyyətlərdən azad edəcəyini bildirdi. Həmzət bəy hücuma keçərək tikilməkdə olan Zaqatala qalasındakı rus qoşunlarının bir hissəsini mühasirəyə aldı. Oktyabrın 13-qalanın xarici aləmlə Yüklə 0,94 Mb. Dostları ilə paylaş:
|