Z. M. Quliyev amea-nın Mikrobiologiya institutunun
Yüklə 18,53 Kb. Pdf görüntüsü
|
56 30 dəfə çoxalır. Təcrübə müddətində 24-26-cı sutka bütün a n a liz göstəricilərinin maksimal həddi sayılır və bu günlərdə saprofit bakteriyalar 14-16 dəfə, destruksiya göstəriciləri 4 -5 dəfə, mikrofloranın ümumi sayı 11-12 dəfə çoxaldığı halda, s u da (təcrübə sahəsi ) oksigenə görə kritik vəziyyət yaranır və s u qatlarında sərbəst oksigenin konsentrasiyası 0,03 mq 0 2/-d ə n artıq olmur (təcrübənin əvvəlində 7-8 mq 0 2/l təşkil etmişdir). Səciyyəvidir ki, təcrübənin 36-40-cı günü mikrofloraya (aero- blar) aid göstəricilər əvvəlki vəziyyət səviyyəsində qeyd edildiyi halda, biodestruksiya proseslərinin kəskin zəifləməsi müşahidə olunur ki, bu da birinci növbədə, suda oksigenlə təmin olun manın pozulması ilə əlaqələndirilir (Salmanov, 1999). Həmçi nin məlum olmuşdur ki, 40 gün ərzində təcrübə aparılan sahədə suda oksigen 100% sərf edildiyi halda açıq sahədə (kontrol) həmin müddətdə oksigen məsrəfi 20-22%-dən çox olmamışdır. Aparılan təcrübədən əldə edilən qiymətli nəticə lərdən biri də tənəffüsə görə bir-birindən fərqlənən mikro- orqanizmlərin inkişafında yaranan (vaxta görə) fərqli cəhət lərdir. Belə ki, mühitdə əlavə qidalı maddələr yaranan (meta- bolitlər) günlərdə, oksigenlə optimal təmin zamanı aerob heterotroflara aid mikrosenozun intensiv vegetasiyası baş verir. Mühitdə qaz rejimində gərginlik yarananda, heterotrof aero- bların generasiyası kəskin dərəcədə zəifləşir. Maraqlıdır ki, ok sigenə görə ekstremal şərait, fizioloji cəhətdən fərqlənən ana- erob tənəffüs tipinə aid mikrofloranın inkişafına təkan verir. Kiçik Qızılağac körfəzində təcrübənin 40-45-ci günü anaerob bakteriyalardan denitratlaşdırıcıların, sulfatlaşdırıcıların tədricən artaraq, 50-55-ci sutkada maksimum miqdara çatması (kontrola nisbətən 14-16 dəfə) onu göstərir ki, mühitdə üzvi maddələrin qatılığı yüksək səviyyədə saxlanır. Məlum olmuşdur ki, bitki kütləsinin çürüyən sahələrində anaerobioz prosesləri dərinlik dən asılı olmayaraq bütün su qatlarını və dib çöküntülərini (lil- 57 qrunt) əhatə edir və biotopda məskunlaşan fauna-floranın küt ləvi qırğınına səbəb olur. Ona görə hələ 30-35 il öncə təklif edil mişdir ki, Kiçik Qızılağac körfəzi şəraitində ali bitkilər tərəfindən əmələ gələn biokütlə hövzənin sularında ikinci dərəcəli bioloji məhsulun əmələ gəlməsinə mənfi təsir göstərir və körfəzin eko loji sabitliyi üçün təhlükə mənbəyi sayılır (Salmanov, 1999). Körfəzin yerləşdiyi ərazi və florası dəniz sahillərinə xas olan bitki aləminin xüsusiyyətlərini özündə əks etdirməklə, Xə zərin su səviyyəsi ilə sıx və əlaqədar şəkildə formalaşır. Belə ki, su çəkilən ərazilərdə floranın əsasını halofitlər (quraqlığa da vamlı, duzluluğa dözümlü) təşkil edir. Bu zaman əvvəl subasar ərazilərdə inkişaf edən bitkilər məhv olur. Su səviyyəsi qalxa nda isə, əksinə, halofitlər sıradan çıxır. Hər halda göstərilən təbəddülatı nəzərə almadan, qoruqda mövcud olan ali bitkilərin cəmi 3%-i su bitkilərindən (II növ), qalan 97%-ii isə quru ərazi lərə aid bitki növlərindən ibarətdir (Quliyev, 1989). Maraqlıdır ki, qoruğun florasına Lənkəran düzənliyinə aid bitkilər çox az təsir etmişdir (Əliyev, 1962). Qoruqda qeyd olunan bitkilərin çox qismini ot bitkiləri təşkil edir. Mürəkkəb çiçəkli və paxlalı bitkilər ailəsinə aid bitkilər sayca ikinci yerdədir. Qoruqda 4 növ az yayılan və 3 növ Qafqaz endemik bitkisi müəyyən edilir: hibrid qovağı, sapvari bağayarpağı, Qrozgeym topgülü və bir növ Az ərbaycan endemiki - buruncuqlu turp. Qoruğun ərazisində bitki aləminin yayılmasında sahil xüsusiyyəti həlledici rol oynayır. Ona görə, yeraltı duzlu su laylarının münbit qata yaxın və dərin olması, körfəz ətrafında müşahidə edilən bitkilərin, konusvari üç əsas qurşaqda yayılmasına səbəb olmuşdur: 1) qamış cəngəl likləri; 2) şabdar çəmənlikləri; 3) yarımsəhra dənli efımerlər qurşağı. Məhz bu prinsipə əsasən körfəzin sahil boyu subasar ərazilərdə duzlaq çağanından, çərəndən ibarət halofit bitki zonası əmələ gəlmişdir. Növbəti qurşaq-zonada şoranlı çəmənliklər, dəvətikanı ilə qarışıq cığ, cığ-böyürtkən, yovşan və 58 nəhayət yarımsəhralara xas olan dənli-efimer qrupları yerləşir. Qoruğun cənub-qərb hissəsində müxtəlif otlu-şabdar çəmənlik ləri əmələ gəlmişdir. Ərazinin hündür yerlərində böyürtkən, nar kolluqları üstünlük təşkil edir. Ərazidə yulğun cəngəllikləri də böyük sahələr zəbt etmişdir. Bitki qrupları, demək olar ki, torpağın duzluluq (şoranlıq) və nəmişlik xüsusiyyətinə əsasən yayılır. Məsələn, quru ərazi lərin, bataqlıq, su ilə örtülü sahələrin üstünlük təşkil edən bitki zonaları. Bundan başqa, oxşar struktura malik olan Böyük və Kiçik Qızılağac körfəzlərinin bitki qrupları arasında da fərq var dır. Məsələn, Böyük körfəzin dərin sulu sahələrində kiçik də- nizotu, dayaz yerlərində dib (bentik) göy, diatom yosunlar üs tünlük təşkil edirsə, kiçik körfəzin sulu yerlərində su çiçəkləri, buynuzyarpaq, sulələyi, dəniz lığvari, ciyən və b. bitkilər geniş yayılmışdır. Qızılağac qoruğunun bitki aləmi, demək olar ki, ərazidə bərqərar olan fauna üçün zəruri qida, yem mənbəyidir. Biokütlə və tutduğu ərazi baxımından 50 növ dənli-ot bitkiləri içərisində adi qamış üstünlüyə malikdir. Qoruğun bütün sahil, dayaz zonaları, kanalları və quru sahəsinin çox hissəsini qamış örtür. Kiçik körfəzdə qamışın boyu 4 m-ə çatır. Biokütlə yaratmasına görə 2-ci yeri nazikyarpaq su qamışı tutur. Həmin bitki çox yerdə 12 növdən ibarət cillərlə (quşotu) birgə, qarışıq şəkil də bitir. Bataqlıq və yarımbataqlıq ərazilərin əsas florası üçgül və yumrukök dəniz qamışıdır. Sonuncu bitkinin yeraltı kök yum ruları boz qazlar üçün mühüm yemdir. Yeri gəlmişkən qeyd etmək lazımdır ki, qoruğun qiymətli quşlarından sayılan ağalın (qaşqa) və çığırqan (harayçı) qazları yemlə təmin etmək üçün əvvəllər (60-80-cı illər) payızlıq arpa əkilirdi. Həqiqətən, belə ərazilərdə on minlərlə qaz sürülərinə rast gəlmək adi hal idi. Böyük Qızılağac körfəzinin dayaz sahələrində zostera, su sün 59 bülü geniş yayılmışdır ki, onlar qaşqaldağın əsas yemi hesab olunurlar. Həm şirin, həm duzlu sularda inkişaf edən, bir çox çirkləndirici maddələrə davamlı olan su sünbülü nişasta ilə zən gindir. Qoruqda qışlayan ördəkkimilər üçün bu bitki əsas yem olmaqla, bir çox su quşlarının yem balansında mühüm yer tutur. Qoruğun ərazisində qeyd olunan nadir bitkilərdən biri - həşəratyeyən adi qovuqcadır və bu bitkiyə yalnız kiçik körfəzdə təsadüf edilir. Qoruğun quru və düzənlik ərazilərində iki növ cığ geniş yayılmışdır və regionun fəxri sayılan turacın, qırqovulun əsas dəni hesab edilir. Qoruğun cənub hissəsində böyürtkən və yıl- ğın geniş ərazilər tutur. Ərazidə qeyd olunan 37 növ paxlalılar ailəsinə mənsub bitkidən ən geniş yayılanlar xəşənbül və yon cadır. Quru sahənin əsas florası sayılan bu bitkilər otyeyən məməlilər üçün əvəzsiz yem mənbəyidir. Qoruğun bitki alə minin görkəmi, formalaşması quru ərazinin yaranma müddəti ilə (yaşı) əlaqədardır. Ona görə, burda qeyd olunan bitkilərin əksə riyyəti tez formalaşan və sadə quruluşlu (strukturlu) növlərdir. Qoruqda bitki aləminin inkişafı, sabitliyi ərazidə su rejiminin də yişməsindən asılıdır. Qızılağac körfəzində son dəfə su səviyyəsinin aşağı düş məsi, suyun duz rejiminin dəyişməsi, ərazidə üstünlük təşkil edən zostera kimi (su quşlarının qiymətli yemi) bitkinin ix tisarına, onun əvəzinə isə daraqlı dib yosununun artmasına səbəb olmuşdur. Qoruğun faunası üçün ənənəvi qida, yem bit kilərinin qısa vaxtda azalması, başqa növlərlə əvəz olunması ərazinin biotop xüsusiyyətlərini kökündən dəyişir. Ekoloji ba xımdan yem bazasının dəyişməsi vaxtı, sonra formalaşan ko- nsumentlər üçün (qidalanan) lazım olan müddətdən qısadır. Produsentlə (ilkin üzvi maddələri yaradanlar, yəni bitkilər) kon- sumentlər arasında mövcud olan və uzun müddətdə tənzi mlənən trofik əlaqələrin pozulması regionun fauna cəhətdən Yüklə 18,53 Kb. Dostları ilə paylaş:
|