З щðÀ ÀЬÀÉÅÂÀ лизàÌÀÍ B

17
yuxarı) yüksək olan metallar aid edilir. Ən çətin əriyən metal­volframdır. Volfra-
mın  ərimə  temperaturu  3380°C­dir.  Tantal  –  2996°C,  niobium  –  2468°C, 
molibden – 2610°C və vanadium – 1919°C kimi yüksək ərimə temperaturuna 
malikdir.
Çətin əriyən metallardan və ərintilərdən yüksək temperatur şəraitində işlə yən 
detallar hazırlanır. Çətin əriyən metallardan polada qatılan legirləşdiriçi material 
kimi də istifadə edilir. Aşağı ərimə temperaturuna malik olan metallar asan 
əriyən metallar adlanır. Metallardan ən aşağı ərimə temperaturuna malik olanı 
civədir  (­38,87°C). Texnikada  istifadə  olunan  asan  əriyən  metallardan  qalayı, 
qurğuşunu və sinki göstərmək olar. Asan əriyən metal materiallardan texnikada 
geniş  istifadə  olunur.  Məsələn,  əridilmiş  qurğuşundan  polad  üçün  tablama 
mühiti kimi istifadə olunur.
Qurğuşun və qalay lehimləmədə tətbiq edilir, babbitlərin tərkibinə qatılır və s. 
Texnikada  geniş  istifadə  olunan  metalların  ərimə  temperaturları  2­ci  cəd vəldə 
verilmişdir. MKQSS sistemində temperaturun ölçü vahidi 1°C (dərəcə selsi), Sİ 
sistemində 1K (Kelvin)­dir. Selsi(t) və Kelvin(T) şkalaları üzrə ölçülmüş tem-
peraturlar arasında aşağıdakı asılılıq vardır:
T=t°+273,16°
Misal üçün, misin ərimə temperaturu 1083°C, yaxud 1083°+273,16=1356,16 K­dir.
Yoxlama üçün suallar:
1. Metalların ərimə temperaturu nəyə deyilir?
2.  Məmulatı hazırlamaq üçün metal materialların seçilməsində və metalların 
əridilməsi prosesində ərimə temperaturunun əhəmiyyəti nədən iba rətdir?
3. Hansı metallar çətin əriyən metal hesab olunur?
4. Hansı metallar asan əriyən metal hesab olunur?
 
 §11. Istilik xassələri
Istilikkeçirmə. Cismin çox qızmış hissəsindən az qızmış hissəsinə istili-
yin verilməsi prosesinə istilikkeçirmə deyilir. 
Metal  materiallardan  ən  yüksək  istilikkeçirmə  qabiliyyətinə  malik  olanı 
gümüş, mis və alüminiumdur. Bu metalların ən yaxşı elektrikkeçirmə qabiliy­
yəti böyük praktiki əhəmiyyətə malikdir.
Yüksək  istilikkeçirmə  qabiliyyətinə  malik  olan  metal  və  ərintilərdən  iş 
zamanı istiliyi ayıran və yaxud istiliyi udan maşın detallarının hazırlanmasında 
istifadə edilir.

---

18
Alçaq istilikkeçirmə qabiliyyəti olan metal və ərintiləri tam qızdırmaq üçün 
onları tədricən və uzun müddət qızdırmaq lazımdır. Belə metal materialların tez 
qızdırılması və tez soyudulması çatların əmələ gəlməsinə səbəb ola bilər. Ter-
miki emalda, təzyiq altında qızmar emal zamanı, metal formalara tökmədə və s. 
bu xüsusiyyəti nəzərə almaq lazımdır.
  Istilik  genişlənməsi.  Müxtəlif  materiallar,  o  cümlədən  metallar  qızdırıl-
dıqda genişlənir, soyudulduqda isə sıxılır.
Materialların  istilik  xətti  genişlənməsində  qiymətcə  müxtəlifliyi  xətti 
genişlənmə  əmsalı(a)  ilə  xarakterizə  olunur.  Xətti  genişlənmə  əmsalı  cismin 
1°C­də qızdırıldıqda 0°C­dəki uzunluğunun hansı hissəsi qədər genişləndiyini 
göstərir. Xətti genişlənmə əmsalının ölçü vahidi 1°C­dir.
Xətti  genişlənmə  əmsalının  qiymətini  bilərək,  istənilən  t  temperaturda 
məmulatın uzunluğunu 1 hesablamaq olar:
 
 L=L0(1±a t)
Qızdırılmada  müsbət,  soyudulmada  mənfi  işarəsi  götürülür.  Dəqiq  ölçmə 
cihazlarının, alətlərin hazırlanması və istismarında, tökmə qəliblərin hazırlan-
masında,  metalların  təzyiq  altında  qızmar  emalında,  eləcə  də  qızdırılma  və 
soyudulma ilə əlaqədar digər hallarda metalların istilik genişlənməsini nəzərə 
almaq lazımdır.
Dəqiq cihazların və ölçmə alətlərinin detalları xətti genişlənmə əmsalı kiçik 
olan materialdan hazırlanır. Misal üçün, belə detallar tərkibində 0,3%­ə qədər 
karbon və 35­37%­ə qədər nikel(qalan hissəsini dəmir və qatışıqlar təşkil edir) 
olan (invar) poladdan hazırlanır.
Avtomatik işləyən mexanizmlərin detalları genişlənərək elektrik dövriy yə­
sini qapadıqlarına görə yüksək xətti genişlənmə əmsalına malik olan material-
lardan hazırlanır.
Texnikada  geniş  tətbiq  olunan  metalların  xətti  genişlənmə  əmsalları  2­ci 
cədvəldə verilmişdir.
Yoxlama üçün suallar:
1. Metalların istilik xassələrini söyləyin.
2. Metalların istilikkeçirmə qabiliyyəti dedikdə nə başa düşülür?
3. Hansı metallar istiliyi yaxşı keçirir?
 

---

19
§12. Elektrikkeçirmə və elektrik müqaviməti
Metalların  elektrik  cərəyanını  keçirmə  qabiliyyəti  elektrikkeçirmə 
adlanır. Metallarda elektrik cərəyanı sərbəst elektronların nizamlı hərəkətindən 
ibarətdir.
Elektrik cərəyanını yaxşı, yəni istiliyi itkisiz keçirən metallar yüksək elek­
trikkeçirmə  qabiliyyətinə  malik  olur. Yüksək  elektrikkeçirmə  qabiliyyəti  olan 
metallardan elektrotexnikada, elektrik cərəyanı keşiricilərinin hazırlanmasında 
istifadə edilir. Praktikada elektrikkeçirmə qabiliyyətinin əvəzinə, onun əks qiy­
mətinə bərabər olan elektrik müqavimətindən istifadə olunur. Metalların onlar-
dan  elektrik  cərəyanının  keçməsinə  müqavimət  göstərmə  qabiliy yə tinə 
elektrik  müqaviməti  deyilir.  Metallarda  elektrik  müqaviməti  hərəkətdə  olan 
elektronların  atom  və  ionların  toqquşmasının  nəticəsidir.  SL  ölçü  sis te mində 
elektrik müqavimətinin vahidi Om­dur. 
Uzunluğu L və en kəsiyinin sahəsi S olan metal keçiricinin elektrik müqa vi­
məti (R) aşağıdakı düsturla ifadə olunur: 
 
        L
R= p –—;
       S
burada  p  ­keçirici  materialın  xüsusi  elektrik  müqavimətidir.  Sİ  ölçü  sis te­
mində keçiricinin xüsusi müqaviməti uzunluğu 1m və en kəsiyinin sahəsi 1m² 
olan keçiricinin müqaviməti ilə ölçülür, yəni
Om·m² 
       [p]= ──── = Om·m
m
Nikel və xrom ərintiləri (nixromlar) yüksək elektrik müqavimətinə malik­
dirlər. Elektrik müqavimət peçlərinin qızdırıcı qurğuları, elektrik qızdırıcı cihaz-
larının spiralları bu ərintilərdən hazırlanır. Yüksək elektrik müqavimətinə görə 
volframdan  elektrik  lampaları  üçün  közərmə  telləri  hazırlanmasında  isti fadə 
edilir.
Metalların  elektrik  müqaviməti  temperaturdan  asılıdır:  temperatur  yük səl­
dikcə müqavimət artır. Sadə metallar 100°C qızdırıldıqda onların elektrik müqa­
viməti 45­50% artır. Ərintilərdə bu artım azdır.
Mütləq sıfıra (­273°C) yaxın alçaq temperaturlarda əksər metallarda elekt-
rik cərəyanına müqavimət qəfildən, sıçrayışla praktiki olaraq sıfıra qədər enir. 
Bu  hadisəyə  yüksək  keçiricilik  deyilir. Yüksək  keçiricilik  effekti  qurğuşunda 

---