Zahid xəLİL
Yüklə 4,51 Kb. Pdf görüntüsü
|
_____________Milli Kitabxana________________ 39 üçün deyişirlər. Belə hallarda onların proqramları bir – birinə bəlli olur. Kim hansı bağlamanı deyəcək, kim hansı cavabı verəcək! Amma keçmişdə bu cür deyişmələr elə belə tamaşa xarakteri daşımışdı. İki aşıq bir–birinə daha hazırcavab, geniş dünyagörüşə malik olduğunu, bir sözlə “ustad” olduğunu sübut etmək üçün deyişərdi. Bu yarışlarda əvvəl bir kəndin, sonra bir obanın, nəhayət böyük bir ərazinin ən qüvvətli aşığı aşkar olardı. Qalib aşıq məğlub aşığın sazını əlindən almaq ixtiyarına malik idi. Qalib “ustad” adlanardı. Ustad aşığın icazəsi olmadan o birisinin əlinə saz almağa ixtiyarı yox idi. Belə deyişmə gecələrinə böyüklərlə birlikdə uşaqlar da gələrdilər. Aşıqlar öz bilik səviyyələrinə uyğun yerin altından – üstündən danışar, bir – birinə çətin bağlamalar deyərdilər. Belə bağlamalar əsasən astronomiya, təbabət, bitki və heyvanat aləmi ilə bağlı olardı. Deməli yaxşı aşıq olmaq üçün məlahətli səsin, gözəl saz çalmaq və danışmaq qabiliyyəti olmaq kifayət deyildir. Aşıq gərək eşitdiyini, gördüyünü hafizəsində saxlayaydı. Alimlərin məclisində onların söhbətlərinə diqqətlə qulaq asaydı. Bir sözlə, ustad aşıq olmaq üçün hərtərəfli biliyə malik olmaq tələb olunurdu. Bu cəhətlər şübhəsiz uşaqlara hisslər vasitəsilə təsir edir, bir növ onları ayıldırdı. Aşıq şeirindəki qafiyə bolluğu uşaqlara təsir edən ikinci cəhətdir. Uşağa qafiyə də ritm qədər güclü təsir edir, onun qəlbində musiqiyə bənzər duyğular oyadır. Təcnislərdə isə cinas qafiyələr olduğuna görə belə şeirlərin təsiri daha artıq olur. Xalq ədəbiyyatının–xüsusən nağılların və dastanların geniş yayılmasında, təbliğ olunmasında, nəhayət yaddaşlarda yaşamasında aşığın rolu misilsizdir. Uşaq ədəbiyyatının başlıca məqsədi olan tərbiyə məsələləri yazılı ədəbiyyat yaranmamışdan əvvəl folklorda əks olunmuşdur. Alimlər haqlı olaraq belə bir fikri əsas götürürlər ki, xalq peaqogikası ulu babaların təcrübəsində yaranmış və öz ifadəsini xalqın şifahi ədəbiyyatında tapmışdır. Folklor bir növ xalq pedaqogikasının tarixi salnaməsi hesab oluna bilər. Müxtəlif folklor janrlarında xalqın fəlsəfi düşüncəsi, həyata baxışı, tərbiyə _____________Milli Kitabxana________________ 40 məsələlərində mövqeyi parlaq şəkildə əks olunur. Xalq öz nağıl və dastanlarında, atalar sözü və məsəllərində dəfələrlə belə bir fikri ifadə edir ki, insan ən çətin anlarda öz əlinin zəhmətinə, öz ağıl və bacarığına arxalanmalıdır. Xalq pedaqogikası həmişə zəhmətkeş kütlənin tərəfində dayanmış, insan əməyini yüksək qiymətləndirmişdir. Bu baxımdan xalq nağılları xüsusilə ibrətamizdir. Azərbaycan nağılları da başqa xalqların nağılları kimi gəzərgi xarakter daşıyır. Onun da izləri dünyanın başqa - başqa xalqlarının nağıl və əfsanələrində bəzən də yazılı ədəbiyyatında görünür. Bu elə janrdır ki, onun təkcə bir xalqa mənsub olduğunu söyləmək çox çətindir. Azərbaycanda çox geniş yayılmış “Şəngülüm, Şüngülüm və Məngülüm” nağıllarının eynilə məzmununu təkrar edən başqa xalqlarda çoxlu nağıllara rast gəlirik. İlk baxışda sırf “Azərbaycan nağılı” hesab olunan “Göyçək Fatma”, “Tülkü və dəyirmançı Xəlil” nağılına Şarl Perronun müraciət etdiyini görürük. Aydın məsələdir ki, Perro “Çəkməli pişik” və “Billur başmaq” əsərlərini yaradarkən həmin nağıllardan istifadə edib. Lakin bu nağılları o, fransız folklorundanmı, ya Azərbaycan şifahi ədəbiyyatındanmı götürüb, bunu demək çətindir. Çünki o zaman Azərbaycan nağılları çap olunmamışdı, hələ şifahi həyatını yaşayırdı. Bu bu qəbildən olan faktlar belə bir fikri deməyə haqq qazandırır ki, bir xalqın yaratdığı nağıl tezliklə bütün dünyanın ola bilər. Buna görə də “bu nağıl mənimdir, o biri sənindir” bölgüsü folklorun bu janrı üçün az xarakterlidir. Lakin Azərbaycan nağıllarını fərqləndirən elə cəhətlər də var ki, həmin cəhətlərə əsasən onların məhz bizim nağıl olduğunu demək mümkündür. Bizim nağıllarda elə təsvir vasitələri, belə demək mümkünsə nağıl terminləri var ki, yəqin başqa xalqlarda olmaz. Azərbaycan nağılları belə ifadələrlə başlayır: Biri var idi, biri yox idi, allahdan başqa heç kəs yox idi. Bu cümlə ilə nağılçı dünyanın tamam boş olduğu, lap uzaq keşmişdən, dünyanın yarandığı ilk gündən söhbət açacağını hiss etdirir. Sonra nağıl başlayır. Diqqətlə fikir verilsə bu cümlədə bir yumor var. Çünki nağılı dinləyən uşaq başa düşər ki, _____________Milli Kitabxana________________ 41 əgər allahdan başqa heç nə yox idisə, bəs nağılda haqqında danışılan adamlar və ya başqa surətlər haradan çıxdı?! Belə hallarda nağılçı nağıl yaraşıqlarından istifadə edib dinləyicini güldürür. Məsələn deyir ki: Xoruz mindim, Kür keçdim. Yabayla dovğa içdim, çox şilaşı yemişəm, belə yalan deməmişdim. Və yaxud: Biri var imiş, biri yox imiş, Yalan gerçəkdən çox imiş. Hartdandı, hurtdandı, Yaxası qarpız qabığı. Düymələri turpdandı. Bundan sona nağılın özü başlayır. Adətən bu cür məzəli proloqdan sonra yumoristik nağıl qəhrəmanı Keçəldən söhbət düşür. Keçəl bic və kələkbazdır. Onu aldatmaq mümkün deyil. Əksinə keçəl hər addımda xanımları, xanları və bəyləri aldadır, onların başına oyun açır. Keçəlin bu cür hiyləgərliyi uşaqların xoşuna gəldiyi üçün uşaqlar ona sataşır, keçələ cürbəcür mahnılar qoşurlar ki, bu barədə ayrıca danışacağıq. Belə yumoristik nağıl qəhrəanlarından biri də tülküdür. Azərbaycan dilində “Tülkü” sözü “bic”, “hiyləgər”, “kələkbaz” sözlərinin sinonimi kimi işlənir. Buna görə də bütün bicliklər Tülkünün ayağına yazılır və onun haqqında çoxlu nağıllar uydurulur. “Tülkü, tülkü, tünbəki”. “Tülkü baba və Hacıleylək”, “Tülkü və canavar”, Tülkü və ilan”, “Tülkünün kələyi və s. kimi nağılları misal göstərmək olar. Bu nağılların baş qəhrəmanı olan Tülkü gah molla kimi başına əmmamə qoyub həccə ziyarətə gedir və and içir ki, bir də toyuq – cücəyə toxunmayacaq. Gah çubuq qırıb səbət toxuyur, gah çarıq tikir. Bütün bu işlərin hamısı isə bircə məqsəd üçündür. Tülkü yeni bir hiylə ilə özünə yem tapır. Maraqlıdır ki, Tülkü nə qədər bic olsa da onun qarşılaşdığı heyvanlar o qədər sadəlövhdür. Amma ən axırda yenə də _____________Milli Kitabxana________________ 42 sadəlövhlər qalib gəlir. Çünki xalq belə istəyir. Xalq tülkü kimi həyatını biclik üstündə quranların xoşbəxt olmasını heç zaman istəmir. Keçəl haqqındakı nağıllarda Keçəl fiziki cəhətcə gözəl təsvir olunmur. Onun əsas igidliyi ağlı ilə bağlıdır. Keçəldə güclü yumor hissi var. Keçəl haqqındakı nağılların birində acgöz tacir Keçəlin tapdığı xəzinəni onun əlindən almaq məqsədilə deyir: - Gəl hərəmiz bir yalan söz danışaq. Kimin yalanı böyük olsa o biri ona yüz tümən pul versin. Keçəl razı olur. Tacir deyir: - Mənim babamın bir uzun yabısı varmış. O qədər yekəymiş ki, bu dünyada onu qoymağa tövlə yox imiş. Bircə yeddinci göydə bir tövlə varmış ki, babam yabanı ora qoyurmuş. Keçəl deyir: - Elə bu... Mənim babam tısbağaya minib yeddinci göyə çıxıb orada bir qarışqanın belində elə böyük bir tövlə tikmiş ki, bütün dünyadakı yekə yabaları da orada saxlayırmış. Rəhmətlik sənin baban da öz yabasını elə orada saxlarmış. İndi sən bax gör mənim babamın tövləsi nə yekəlikdə imiş ki, elə yabaların yüzünü tuturmuş. Azərbaycan nağıllarında xalqın adət - ənənələri, milli xüsusiyyətləri, azadlıq arzuları bədii əksini tapmışdır. Bizim sehirli nağılların bir ucu Orta Asiya, İran və Azərbaycan xalqlarının müştərək yaratdıqları “Avesta” toplusuna gedib çıxır. Eramızdan əvvəl birinci minilliyin birinci yarısında yaranan “Avesta”, dini kitablar külliyatıdır. “Avesta” ya görə dünya iki hissəyə ayrılır. Baş allah Ahuza Mazda (Hörmüzd) – xeyirxahdır. Anhra Manyu (Əhriman) isə şər qüvvələrin rəmzidir. Həyat bu iki qüvvənin mübarizəsinə əsaslanır. Azərbaycan nağıllarının xeyli hissəsində, xüsusilə sehirli nağlıllarda “Avesta” nın bu ənənəsi görünməkdədir. Qədim insan təbiətdə baş verən hadisələrin mənasını dərk edə bilmədiyi üçün çox zaman onu şər qüvvələrlə bağlayırdı. İldırımın çaxmasını, meşə yanğınlarını, daşqınlarını, div, əjdaha kimi təsvir edir, onu şər qüvvələrlə əlaqələndirirdi. Çox güman ki, sehirli nağıllar məhz bu təbiət xaosundan baş çıxartmayan insanın arzularının ifadəsi idi. Qədim insanın materialist dünyagörüşünün Yüklə 4,51 Kb. Dostları ilə paylaş:
|