Zahid xəLİL
Yüklə 4,51 Kb. Pdf görüntüsü
|
_____________Milli Kitabxana________________ 27 Quzunun əti olsun Yediyin Kimi görsən parçala, Böyü canavar bala. Deməli hər canlı laylasında uşağına öz tərbiyəsini aşılayır. İnsan körpəsinin qızılgül kimi təmiz olmağını istəyir, canavar balasına kimi görsə parçalamağı təlqin edir. Beləliklə layla janrının fəlsəfi məzmunu açılır. Şair sanki bu silsiləsi ilə bizə deyir ki, layla təkcə uşağı yatırtmaq, ya da ona xoşbəxtlik arzulamaq üçün deyil, ana bu nəğmələrlə uşağın qulağına böyük həyat həqiqətləri pıçıldayır. Onun gələcək tərbiyəsi üçün təməl qoyur. Ana uşağın ilk müəllimi olur. Bu müəllimin tərbiyə haqqındakı pedaqoji fikirləri laylaların dərin qatlarında gizənir. Ana başa düşür ki, onun tərbiyə etdiyi bu günkü uşaq sabah cəmiyyətin bir üzvü olacaq. Buna görə də laylalarda uşağın hərtərəfli inkişafına xüsusilə estetik zövqünə təsir edən fikirlər çoxdur. Uşaq həmin fikirləri hiss üzvləri ilə qəbul edir. Bir növ körpədə kortəbii estetik duyğular inkişaf edir. Bu tərbiyəvi fikirlər ana südü və laylalarla uşağın qanına keçir. Uşaq bir az böyüyəndən sonra laylalardan aldığı estetik hissi oxşamalar vasitəsi ilə inkişaf etdirir. Adından göründüyü kimi bu janrın əsas məqsədi uşağı oxşamağa xidmət etməkdir. Balama qurban alçalar Balam nə vaxt əl çalar?! Ana (nənə, baba, bibi) uşağın böyüməsini, əl çalmasını arzulayır. Amma bu arzularını da yalnız sözlərlə deyil, müəyyən ahəngə əsaslanan şeirlərlə ifadə edir. Azərbaycan folklorunda oxşama bəlkə də ən az yayılan poetik folklor janrıdır. Lakin bu janrın özü də müəyyən dərəcədə yazılı ədəbiyyata təsir edib. Azərbaycan Sovet dramaturgiyasının banisi C. Cabbarlı oxşamalardan obrazın xarakterini açmaq üçün istifadə edir, bu zaman həmçinin oxşamanın dərin qatlarında gizlənən məna üzə _____________Milli Kitabxana________________ 28 çıxır. İlk baxışda oxşamanın misraları arasında məntiqi bağlılıq, məntiqi fikir davamı görünür. Uşağın nə vaxt iməkləməyini soruşmaq üçün bu sözə qafiyə olan inək sözündən istifadə olunur: Balama qurban inəklər, Balam nə vaxt iməklər? Misralar arasındakı məntiqsizlik (uşaq psixologiyasına uyğun məntiq – uşaq məntiqi, sadəlövh məntiq) oxşamanın bədii ləyaqətinə çevrilir. Eynilə uşağın danışığında rast gəldiyimiz sadəlövh məntiq necə xoşumuza gəlirsə, misrasının biri dağdan, biri aradan gələn oxşama da qəlbimizə beləcə yol tapır. Müasirimiz Aləmzər Əlizadənin şeirlərinin birində təsvir olunur ki, nənə güclü yağış yağdığını görüb deyir: Elə yağır, tut ucundan, çıx göyə! Bu söhbəti eşidən uşaq ona öz sadəlövh məntiqi ilə belə cavab verir: Heç yağışdan Tutub göyə çıxmaq olar? Yağış kəsər, Adam yarı yolda qalar. Deməli, hər halda uşaq inanır ki, yağışdan tutub göyə çıxmaq olar. Pis orasıdır ki, birdən yağış kəsər, adam yarı yolda qalar. Bax bu sadəlövh məntiq oxşamanın əsasını təşkil edir. Onu yaradan adam inanır ki, Balama qurban ilanlar, Balam nə vaxt dil anlar? misralarının arasında çox güclü məntiqi əlaqə var. Oxşamanın qafiyələri onu ifa edən nənə (ana, ata, baba, bibi və s.) ilə uşağın özünə oxşayır. Yaşca çox fərqli olan bu adamlar bir – biri ilə həmqafiyədir. Onları bir – birinə bağlayan qohumluq əlaqəsi və uşağın bakirə gözəlliyidir. Lakin oxşamanın misraları kimi onların da nə yaşlarının, nə də məzmunlarının arasında heç bir oxşarlıq yoxdur. Yazılı ədəbiyyat oxşamaya tam biganə deyil. _____________Milli Kitabxana________________ 29 “Sevil” pyesinin mənfi qəhrəmanı Balaşın məzmunsuz həyatını açmaq, onun xalq adət - ənənələrindən uzaqlaşıb meşşanlaşdığını göstərmək üçün C. Cabbarlı oxşamadan istifadə edir. Balaşın atası Atakişi pyesinin əvvəllərində bir – iki oxşama deyir. Burada oxşama xalq ədəbiyyatı nümunəsindən daha çox insanı öz keçmişinə bağlayan, insanın insan olduğunu daim ona xatırladan bir hiss kimi verilir. Oxşamada valideyn sevinci, uşağa olan məhəbbət ilə yanaşı insanın keşmişinə bağlılığı gizlənib. Sadəlövh məzmuna və yumora əsaslanan oxşama qafiyə sistemi, ifadə ədası ilə seçilir. Layla uşağı yatırtmağa xidmət edirsə, oxşama onu oynatmaq, atıb - tutmaq, əyləndirmək üçündür. Laylada həyatından şikayətlənən ana burada bütün şikayətləri unudur. Özünü dünyanın xoşbəxti sanır. Məzəli ifadələrlə həm uşağı güldürür, həm də özü fərəh hissi keçirir. Uşaq yeriyib yüyürərdən sonra müxtəlif oyunlar başlayır. Layla və oxşamanın uşaq qəlbində təməlini qoyduğu estetik hiss yeni şeirlərlə - oyun sözləri ilə zənginləşir. Uşaq oyunlarının əksəriyyəti müəyyən şeir ya da nəsr parçaları ilə müşayiət olunur. Uşaqların oyunu da onların təbiəti kimi mütəhərrikdir. Səssiz oyunlar azdır. Buna görə də oyun sözləri diqqəti cəlb edəcək dərəcədə çoxdur. Uşaqlar adətən oyundan əvvəl müəyyən şeir parçaları ilə “yatanın” kim olduğunu müəyyənləşdirirlər. Oyun sözlərinin bir qrupu “Düzgü” adlanır. Bir iki Bizimki Üç, dörd, Qapını ört. Beş, altı, Daşaltı Yeddi, səkkiz, Firəngiz. Doqquz, on, Qırmızı don. _____________Milli Kitabxana________________ 30 Rəqəmlərin ardıcıllığına riayət olunduğu üçün bu janr “düzgü” adlanır. Lakin düzgülərin çoxunda rəqəm olmur. Uşaqlar “yatağanın” kim olduğunu müəyyənləşdirərkən ardıcıllığa riayət etdiklərinə görə “düzgü” (düzülmək mənasında) öz məzmununu yenə də saxlayır. Diqqətlə fikir versək görərik ki, düzgülərdə xüsusi bir ritm var. Bəzən misralar arasında məntiqi əlaqə, fikir bağlılığı olmur, amma ritm hökmən olur. Oyun sözlərini uşaqların özləri uydurduqları üçün özləri də yaşadırlar. Bu şeir parçalarının yayılmasının əsas səbəbi onun ritmidir. Bu cəhət bizim poeziyamızın nitqini cəlb edir. Nənənin evində Kəbə var. Kəbənin üstündə Dəvə var. Dəvənin belində təpə var. Təpənin üstündə nəvə var. Dəvənin yunundan toxunur gəbələr, Gəbələr üstündən boylanır dəvələr, dəvələr belində dayanıb təpələr. Təpələr üstündə Oynaşır nəvələr. Bu şeirdəki predmetlərin müəyyən qayda ilə təqdim olunması “düzgü” janrının yazılı poeziyamıza gələn əlamətidir. Müasir şair uşaq ədəbiyyatının mənşəyindəki sənətkarlıqdan məharətlə bəhrələnmişdir. Oyun sözləri “Uşaq nəğmələri” adı altında çox geniş yayılıb. Onun oynaq, şən və hazırcavab təbiətindən şairlər məharətlə istifadə edib yeni əsərlər yaradırlar. Yüklə 4,51 Kb. Dostları ilə paylaş:
|