10
To’g’ri yo’lga qo’yilgan ichki nazorat tizimi xatolar vujudga kelishini bartaraf etib,
natijada, noto’g’ri, befoyda qarorlar qabul qilish hamda zararlar vujudga kelishini imkon qadar
kamaytiradi. Bu ko’zda tutilmagan xatolarga ham,
ataylab qilinganlariga ham, to’lig’icha
taalluqlidir. Buning ustiga ichki nazorat yaxshi yo’lga qo’yilganda tasodifiy xatolar oson
aniqlanadi, ataylab qasddan qilingan xatolar esa faqat puxta o’ylangan doimiy tekshiruv va
mas’uliyatlarni taqsimlash tizimi yordamida bartaraf qilinishi mumkin.
11
2. Tahliliy amallarning turlari va ularni qo’llash tartibi
Iqtisodiyot barqarorligini ta’minlovchi asosiy vosita auditorlik faoliyati ekanligi bejiz
emas. Chunki, “bozor mexanizmining asosiy xususiyatlaridan biri tadbirkorlik faoliyatini
yurituvchi sub’ektlar o’rtasida ularning iqtisodiy javobgarligi va to’liq iqtisodiy mustaqilligi
asosida qonun va shartnomalar intizomiga qat’iy rioya qilish xisoblanadi”.
Ana shu jixatlar xar
doim xam to’g’ri yo’lga qo’yilayotgani yo’q. Buning oldini olish uchun esa bevosita auditorlik
faoliyatining faolligi yani taxliliy amallarni bajarilishi talab qilinadi. Tadqiqotning dastlaki bobi
orqali ushbu jixatlarga ilmiy yondashilganligidan
kelib chiqib, auditorlik amallari va auditorlik
dalillarni to’plashning o’ziga hos jixatlariga aloxida to’xtalib o’tish maqsadga muvofiqdir.
Auditorlik taxliliy amallari va auditorlik dalilni etarli darajada to’play olishda auditorlik mezon
va standartlariga asosan keng tadbiq qilish lozim.
Auditorlik tashkiloti tomonidan tahliliy tadbirlarning bajarilishida qo’llanadigan
me’yorlarning belgilanishi standartning maqsadi bo’lib hisoblanadi.
. Standartning vazifalari:
. tahliliy tadbirlarni o’tkazish maqsadlarini belgilash.
. tahliliy tadbirlar turlarining tavsifi.
. tahliliy tadbirlarni bajarish tartibi va usullarini belgilash.
.tahliliy tadbirlar natijalari olinganidan keyin auditorlik tashkilotining harakatlarini
tartibga solish.
Mazkur standartning talablari barcha auditorlik tashkilotlari uchun rasmiy auditorlik
xulosasini tayyorlashni ko’zda tutuvchi auditning amalga oshirilishi chogida (ular tavsiyanoma
tusiga ega ekanligi to’gridan-to’gri ko’rsatilgan qoidalari bundan mustasno), majburiy bo’lib
hisoblanadi.
. Mazkur standart talablari, uning natijalari bo’yicha rasmiy auditorlik xulosasi
tayyorlashni ko’zda tutmaydigan auditning amalga oshirilishi chogida, shuningdek, auditga
turdosh xizmatlar (konsalting xizmatlari) ko’rsatilishi chogida tavsiyanoma tusida bo’ladi. Aniq
topshiriq bajarilishi chogida mazkur standartning majburiy talablaridan
chetga chiqilgan hollarda
auditorlik tashkiloti buni o’zining ish hujjatlarida va audit hamda (yoki) unga turdosh
xizmatlarga buyurtma bergan xo’jalik yurituvchi sub’ekt rahbariyatiga beriladigan yozma
hisobotda majburiy tartibda keltirib o’tishi lozim.
Tahliliy tadbir o’z ichiga quyidagilarni oladi:
Xo’jalik yurituvchi sub’ektning moliyaviy hisobotlari ko’rsatkichlarini uning rejadagi
ko’rsatkichlari bilan solishtirish.
Moliyaviy hisobotlarning amaldagi ko’rsatkichlarini auditorlik tashkiloti tomonidan
belgilangan prognoz ko’rsatkichlari bilan solishtirish.
Moliyaviy hisobotko’rsatkichlarini amaldagi qonunchilik va me’yoriy hujjatlar yoki
xo’jalik yurituvchi sub’ektlarning o’zi tomonidan belgilanadigan me’yoriy hujjatlar bilan
solishtirish.
Moliyaviy hisobot ko’rsatkichlarini moliyaviy hisobot tarkibiga kirmaydigan
ko’rsatkichlar bilan solishtirish.
Moliyavi hisobot ko’rsatkichlarini tarmoqning o’rtacha ma’lumotlari bilan solishtirish.
Moliyaviy hisobotko’rsatkichlarining vaqt o’tishi davomida o’zgarishlari
va ular bilan
bogliq bo’lgan nisbiy koeffitsientlar tahlili.
Tahliliy tadbirlarning turi ularni o’tkazish maqsadi, ularni o’tkazish uchun zarur bo’lgan
axborotga erishish imkoniyati va unga moslikka, xo’jalik yurituvchi sub’ektning faoliyat turiga
bogliq bo’ladi.
Xo’jalik yurituvchi sub’ektning moliyaviy hisoboti fakt ko’rsatkichlarini u tomonidan
belgilangan reja bilan solishtirishda auditorlik tashkiloti:
12
Xo’jalik yurituvchi sub’ekt tomonidan qo’llaniladigan rejalashtirish uslubiyatini
baholashi;
Reja ko’rsatkichlariga binoan hisobotdavri moliyaviy ko’rsatkichlari mijoz tomonidan
o’zgartirilmaganligiga ishonch hosil qilishi kerak.
Moliyaviy hisobotning fakt ko’rsatkichlarini mustaqil belgilangan prognoz ko’rsatkichlar
bilan solishtirishda auditorlik tashkiloti o’z taxminlarini shakllangan tamoyillar asosida
belgilaydi.
Hisobot va me’yoriy ko’rsatkichlar negizida har xil turdagi koeffitsientlar va foizli
nisbatlar hisob-kitobi samarali hisoblanadi.
Koeffitsientlarni tanlash, ularning hisob-kitoblari
usullarini va hisob-kitob vaqti davrlarini tanlash me’yoriy hujjatlarga muvofiq ravishda amalga
oshiriladi. Ehtimoliy tavakkalchiliklar sohalarini aniqlash usullari:
Joriy davr nisbiy ko’rsatkichlarining tahlili;
Turli davrlarda xo’jalik yurituvchi sub’ekt uchun hisoblab qo’yilgan nisbiy ko’rsatkichlar
o’zgarishining tahlili;
Nisbiy ko’rsatkichlar bir necha turining o’zgarishlarini solishtirish.
Xo’jalik yurituvchi sub’ektning moliyaviy hisoboti fakt ko’rsatkichlarini tarmoqning
o’rtacha ko’rsatkichlari bilan solishtirganda, auditor shu xo’jalik yurituvchi sub’ekt faoliyatini
tahlil qiladi. Bunda auditor shularni hisobga olishi kerakki, tarmoq ko’rsatkichlari mazkur
xo’jalik yurituvchi sub’ekt ko’rsatkichlari bilan mutanosib bo’lmasligi mumkin,
shuningdek
xo’jalik yurituvchi sub’ektlar turli hisob siyosatidan foydalanishi ham mumkin.
Auditor tomonidan xo’jalik yurituvchi sub’ektning moliyaviy hisoboti ma’lumotlarini
moliyaviy hisobot tarkibiga kirmaydigan ma’lumotlar (nobuxgalterlik ma’lumotlari) bilan
solishtirish usuli qo’llangan taqdirda, auditor foydalanilayotgan nobuxgalterlik ma’lumotlarining
aniqligiga ishonch hosil qilishi lozim.
Hisobotning fakt ko’rsatkichlarini avvalgi davrlar ma’lumotlari bilan solishtirish
jarayonida auditorlik tashkiloti auditni rejalashtirish bosqichidayoq ehtimolli tavakkalchiliklar
sohalarini belgilab oladi. Ehtimolli tavakkalchiliklar sohalarini aniqlashning keng tarqalgan
usullari quyidagilardir:
Buxgalteriya balansi moddalarini solishtirish va ulardagi jiddiy o’zgarishlar tahlili;
Moddalardagi o’zgarishlarni boshqa moddalardan o’zgarishlar bilan solishtirganda
o’zgarishlarni tahlil qilish. Mazkur holda ehtimolli tavakkalchilik sohasi, bir ko’rsatkichdagi
o’zgarish iqtisodiy tabiatiga ko’ra boshqa ko’rsatkichdagi o’zgarishga
muvofiq kelmaganida
aniqlanadi
Moliyaviy xisobotning fakt kursatkichlarini mustakil belgilangan prognoz kursatkichlar
bilan solishtirishda auditorlik tashkiloti o’z taxminlarini shakllangan tamoyillar asosida
belgilaydi.
Eng muhim ko’rsatkichlar sifatida quyidagilarni olish va ularga nisbatan qo’llaniladigan
foizlarni tavsiya sifatida belgilash mumkin
Tahliliy tadbirlarni qo’llash maqsadlari
Tahliliy tadbirlarni Qo’llash tahlil etilayotgan ko’rsatkichlar o’rtasidagi sababiy-oqibat
aloqasining mavjudligiga asoslanadi.
Tahliliy tadbirlarning maqsadlari:
Xo’jalik faoliyatining ehtimolli tavakkalchiliklar sohasini belgilovchi gayrioddiy yoki
noto’gri aks ettirilgan faktlari va natijalarining mavjudligi yoki mavjud
emasligini aniqlash;
Xo’jalik yurituvchi sub’ekt faoliyatini o’rganish;
Xulosa qilib aytganda, jiddiylik va tavakkalchilik darajasini baholash auditorlik
tekshiruvini muhim bosqichlaridan biri bo’lib hisoblanadi. Uning malakali amalga oshirilishi
nafaqat sifatli auditorlik hisoboti va xulosasi tuzish, balki auditorlik tashkiloti kabi, mijoz-
tashkilotning ham barqaror rivojlanishiga zamin yaratadi.
Moliyaviy hisobotbuzilishi
faktlarini aniqlash;
13
Mufassal auditorlik tadbirlari sonini qisqartirish;
Yuzaga kelgan savollarga javob olish maqsadida testdan o’tkazishni ta’minlash.
Dostları ilə paylaş: