Ўзбекистон республикаси олий ва ўрта махсус таълим вазирлиги

IV. ЛАБОРАТОРИЯ МАШҒУЛОТЛАР УЧУН МАТЕРИАЛЛАРИ

Laboratoriya mashg’ulotlarning tavsiya etiladigan mavzulari

№	Laboratoriya ishining nomi	Mustaqil vazifalarni bajarish uchun zarur bo`lgan asbob-uskunalar, reaktivlar materiallar va us.ta’lim	Adabiyotga ko`rsatma
1	Hayot muhitlari: suv, er-tuproq, havo va tirik organizm. Yashash muhitlarining o‘ziga xosligi. Moslanish. O’simliklarni issiqqa chilamligini aniqlash (Motskov usuli)	Har xil o’simliklar bargi, 0,2 n. HCl eritmasi, suv hammomi, termometr, Petri likopchasi, pinset, suvli stakan. Bu mashg’ulotda keying laboratoriya mashg’uloti uchun tajibalar qo’yamiz. Buning uchun osimlik urug’larni turli xil haroratda unuvchanligini Serebryakov usulida aniqlash uchun feltr qog’ozi bilan namlangan Petri likopchasiga urug’lar sanab solinadi va termostatga va xona xaroratida 1 xafta saqlanadi. Chashka petri kosachasi, filtr qog`oz, har xil urug`lar, suv.	“Ekologiya asos-lari” Simon A.Levin Ekologiya Ergashev A, YUlchieva M, Axmedov O‘, Abzalov A
2	Ekologik omillar,ularning organizmga ta’sir etish qonuniyatlari. Ekologik nisha.	Chashka petri kosachasi, filtr qog`oz, har xil urug`lar, suv, qizil lavlagi, 0,5 va 1,0 moliyarli saxoroza eritmasi, maydalangan muz bo’laklari, 25-30^oS li termometr, slalpel, ustara, probirkalar, mikroskop, buyum oynasi va qoplag’ich oynalar, kichkina cho’tka, oynaga yozadigan qalam, filtr qog’ozi.	Ekologiya asoslari Simon A.Levin Ekologiya Ergashev A, YUlchieva M, Axmedov O‘, Abzalov A
3	Populyasiyaning tuzilishi unda organizmlarning joylashishi	Bir nechta o’simlik namunalarining yosh o’simtasi, millimetrlarga bo’lingan qog’oz yoki lineyka, qorong’I shkaf. Talabalarning nazariy bilimlarini sinash.	Ekologiya asoslari Simon A.Levin Ekologiya Ergashev A, YUlchieva M, Axmedov O‘, Abzalov A
4	Populyasiyalar orasidagi bog‘lanishlar, populyasiyalar dinamikasi Laboratoriyamikroorganizmlarga fizik va kimyoviy omillarning ta’siri	Indicator, Talabalarning nazariy bilimlarini sinash.	Ekologiya asoslari Simon A.Levin Ekologiya Ergashev A, YUlchieva M, Axmedov O‘, Abzalov A
5	Biotsenozlar (jamoalar) xaqida tushuncha, Organizmlar orasidagi munosabat tiplpri, turlararo munosabatlar	Talabalarning nazariy bilimlarini sinash.	Ekologiya asoslari Simon A.Levin Ekologiya Ergashev A, YUlchieva M, Axmedov O‘, Abzalov A
6	Ekotizimlarning xilma-xilligi va ularning tuzilishi. Produtsentlar, konsumentlar, redutsentlar – ekotizimlarning funksional birliklari.	Talabalarning nazariy bilimlarini sinash.	Ekologiya asoslari Simon A.Levin Ekologiya Ergashev A, YUlchieva M, Axmedov O‘, Abzalov A
7	Biosfera xaqida umumiy tushuncha Laboratoriya: tuproqda azotning aylanishi	Keying laboratoriya mashg’uloti uchun tajriba qo’yiladi: buning uchun Erlenmeyer kolbasi, lakmus qog’ozi, Nessler reaktivi, mikroskop, qoplag’ch oyna, pipetka, filtr qog’ozi, 100 ml li shisha kolbalar	Ekologiya asoslari Simon A.Levin Ekologiya Ergashev A, YUlchieva M, Axmedov O‘, Abzalov A
8	Biosferada moddalarning aylanishi	Erlenmeyer kolbasi, lakmus qog’ozi, Nessler reaktivi, mikroskop, qoplag’ch oyna, pipetka, filtr qog’ozi, 100 ml li shisha probirkalar. Talabalarning nazariy bilimlarini sinash.	Ekologiya asoslari Simon A.Levin Ekologiya Ergashev A, YUlchieva M, Axmedov O‘, Abzalov A
9	Zamonaviy ekologik muammolar Laboratoriya:	Talabalarning nazariy bilimlarini sinash.	Ekologiya asoslari Simon A.Levin Ekologiya Ergashev A, YUlchieva M, Axmedov O‘, Abzalov A
10	Ijtimoiy ekologiya va inson ekologiyasi va demografiyasi.	Talabalarning nazariy bilimlarini sinash.	Ekologiya asoslari Simon A.Levin Ekologiya Ergashev A, YUlchieva M, Axmedov O‘, Abzalov A
11	Atmosfera havosining ahamiyati, uni iloslantiruvchi manbalar Laboratoriya:yngan urug’lar tomonidan kislorod o’zlashtirilishini aniqlash.	Krotov apparati, petri likopchasi, thermostat, GPA muxiti, Soslo agar, spirtli gorelka, suv hammomi. Ungan urug’lar , eg’ri shisha nay o’rnatilgan tiqin, probirkaga quyilgan ishqor eritmasi, rangli suv solingan idish	Ekologiya asoslari Simon A.Levin Ekologiya Ergashev A, YUlchieva M, Axmedov O‘, Abzalov A
12	Suv manbalarining ifloslanishi va muxofazasi, suv sifatini yaxshilash	Bir nechta suv xavzalaridan namunalar, kolba, probirka,	Ekologiya asoslari Simon A.Levin Ekologiya Ergashev A, YUlchieva M, Axmedov O‘, Abzalov A
13	Tuproqni floslantiruvchi man’balar, zaharli kimyoviy moddalar	Petri likopchasi, BGA (dukkakli o`simliklardan tayyorlangan agar) yoki GPA, thermostat, tozalangan suv, har xil turdagi tuproqlar, probirka, pipetka, mikroskop,buyum oynachasi, immersion moy bilan qoplanadi, okular lineyka	Ekologiya asoslari Simon A.Levin Ekologiya Ergashev A, YUlchieva M, Axmedov O‘, Abzalov A
14	Tuproq o’z-o’zini tozalash jarayonining ahamiyati, tuproq muhofazasi .	Petri likopchasi, BGA (dukkakli o`simliklardan tayyorlangan agar) yoki GPA, thermostat, tozalangan suv, har xil turdagi tuproqlar, probirka, pipetka, mikroskop,buyum oynachasi, immersion moy bilan qoplanadi, okular lineyka	Ekologiya asoslari Simon A.Levin Ekologiya Ergashev A, YUlchieva M, Axmedov O‘, Abzalov A
15	Biologik zaxiralar, ularning ahamiyati va muxofazasi Laboratoriya: O’simliklarning nastik harakatlanishini kuzatish	Bir necha ceysmonastik harakatlanish xususiyatiga ega bolgan o’simlik turlari. Qizil kitob, gerbariylar.	Ekologiya asoslari Simon A.Levin Ekologiya Ergashev A, YUlchieva M, Axmedov O‘, Abzalov A
16	Maxsus qo‘riqlanadigan xududlar	Talabalarning nazariy bilimlarini sinash.	Ekologiya asoslari Simon A.Levin Ekologiya Ergashev A, YUlchieva M, Axmedov O‘, Abzalov A
17	Muhit holatini nazorat qilish monitoringi. Ekologik ekspertiza	Kafedra tajriba uchastkasidagi bir necha xildagi tuproq namunalida ostirilgan indicator osimliklar bilan tanishish. Talabalarning nazariy bilimlarini sinash.	Ekologiya asoslari Simon A.Levin Ekologiya Ergashev A, YUlchieva M, Axmedov O‘, Abzalov A
18	Ekoloik xafvsizlik. Ekologik ta’lim tarbiya	Talabalarning nazariy bilimlarini sinash.	Ekologiya asoslari Simon A.Levin Ekologiya Ergashev A, YUlchieva M, Axmedov O‘, Abzalov A

1-лаборатория машғулот: Hayot muhitlari: suv, er-tuproq, havo va tirik organizm. Yashash muhitlarining o‘ziga xosligi. Moslanish. O’simliklarni issiqqa chilamligini aniqlash (Motskov usuli).
Ишдан мақсад: Hayot muhitlari: suv, er-tuproq, havo va tirik organizmlar билимларини мустаҳкамлаш. Yashash muhitlarining o‘ziga xosligi. Moslanish. O’simliklarni issiqqa chilamligini aniqlash (Motskov usuli) bo’yicha илмий дунёқарашини ривожлантириш.
Масаланинг қўйилиши: экология фанини ўқитишда Hayot muhitlari: suv, er-tuproq, havo va tirik organizm. Yashash muhitlarining o‘ziga xosligi. Moslanish. O’simliklarni issiqqa chilamligini aniqlash усулларини ўрганиш.
Ишни бажариш учун намуна

Экология фанини ўқитишда “Блиц-ўйин” методининг қўлланилиши

“Блиц-ўйин” методининг мақсади: талабаларда тезлик, ахборотлар тизимини таҳлил қилиш, режалаштириш, прогнўзлаш кўникмаларини шакллантиришдан иборат. Мазкур методни баҳолаш ва мустаҳкамлаш максадида қўллаш самарали натижаларни беради.

Бу метoддaн мaқсaд, тaлaбaлaрдa мaълум бир фaoлият ёки тушунчaлaрнинг кетмa-кетлиги, узлуксизлиги, бoғлиқлиги, бoсқичмa-бoсқичлиги ҳaмдa тaртибини aниқлaш мaлaкa вa кўникмaлaрини ривoжлaнтиришдaн ибoрaт.

Бунинг учун педaгoг тoмoнидaн мaълум кетмa-кетлиги мaвжуд бўлгaн фaoлият ёки тушунчaнинг ўринлaри aлмaштирилгaн ҳoлдa берилaди. Тaлaбaлaр ушбу кетмa-кетликни тoпиши, тaртибгa келтириши, ўз ўрнигa қўйиб чиқиши лoзим. Бу тoпшириқдa тaлaбaлaр ўз жaвoблaрини вa гуруҳий жaвoбни бериш имкoниятигa эгa бўлaдилaр. Тўғри жaвoб эълoн қилингaндaн сўнг тaлaбaлaрни бaҳoлaш мумкин. Бундaй тoпшириқ тaлaбaлaрни фикрлaшгa ундaб, мaвзу билимлaрини мустaҳкaмлaшгa, aниқлaштиришгa вa тaфaккурни ривoжлaнтиришгa ёрдaм берaди

Методни амалга ошириш босқичлари:

1. Дастлаб иштирокчиларга белгиланган мавзу юзасидан тайёрланган топшириқ, яъни тарқатма материалларни алоҳида-алоҳида берилади ва талабалардан материални синчиклаб ўрганиш талаб этилади. Шундан сўнг, иштирокчиларга тўғри жавоблар тарқатмадаги «якка баҳо» колонкасига белгилаш кераклиги тушунтирилади. Бу босқичда вазифа якка тартибда бажарилади.

2. Навбатдаги босқичда тренер-ўқитувчи иштирокчиларга уч кишидан иборат кичик гуруҳларга бирлаштиради ва гуруҳ аъзоларини ўз фикрлари билан гуруҳдошларини таништириб, баҳслашиб, бир-бирига таъсир ўтказиб, ўз фикрларига ишонтириш, келишган ҳолда бир тўхтамга келиб, жавобларини «гуруҳ баҳоси» бўлимига рақамлар билан белгилаб чиқишни топширади. Бу вазифа учун 15 дақиқа вақт берилади.

3. Барча кичик гуруҳлар ўз ишларини тугатгач, тўғри ҳаракатлар кетма-кетлиги тренер-ўқитувчи томонидан ўқиб эшиттирилади, ва талабалардан бу жавобларни «тўғри жавоб» бўлимига ёзиш сўралади.

4. «Тўғри жавоб» бўлимида берилган рақамлардан «якка баҳо» бўлимида берилган рақамлар таққосланиб, фарқ булса «0», мос келса «1» балл қуйиш сўралади. Шундан сўнг «якка хато» бўлимидаги фарқлар юқоридан пастга қараб қўшиб чиқилиб, умумий йиғинди ҳисобланади.

5. Худди шу тартибда «тўғри жавоб» ва «гуруҳ баҳоси» ўртасидаги фарқ чиқарилади ва баллар «гуруҳ хатоси» бўлимига ёзиб, юқоридан пастга қараб қўшилади ва умумий йиғинди келтириб чиқарилади.

6. Тренер-ўқитувчи якка ва гуруҳ хатоларини тўпланган умумий йиғинди бўйича алоҳида-алоҳида шарҳлаб беради.

7. Иштирокчиларга олган баҳоларига қараб, уларнинг мавзу бўйича ўзлаштириш даражалари аниқланади.

«Ўсимликларнинг экологик омилларга нисбатан гуруҳларга бўлиниши» ни сананг. Ўзингизни текшириб кўринг!

Ҳаракатлар мазмуни	Якка баҳо	Якка хато	Тўғри жавоб	Гуруҳ баҳоси	Гуруҳ хатоси
Yorug’likka nisbatan
Namlikka nisbatan
Haroratga nisbatan
Sho’rlanishga nisbatan
Bosimga nisbatan

Назорат саволлари
1. Omillarning organizmlarga ta’sir qilish qonuniyatlari

2. Organizmlar tarqalgan hayotiy muhitlar.

3. moslanish yoki adaptatsiyaning ta’rifi

4. Organizmlarning ekologik omillarga nisbatan guruhlari?

5. Haroratga nisbatan jrganizmlarning ekologik guruhlari?


2-laboratoriya машғулот: Atmosfera havosining ahamiyati, uni iloslantiruvchi manbalar. Laboratoriya: yngan urug’lar tomonidan kislorod o’zlashtirilishini aniqlash.
Ишдан мақсад: ekologiya фанини ўқитишда интерфаол усулларни қўллаш бўйича кўникмаларга эга бўлиш. Laboratoriya mashg’ulotida organizmlar uchun atmosfera havosining ahamiyatini бу орқали илм ва кўникмалар олиш жараёнини жадаллаштириш.
Масаланинг қўйилиши: ekologiya фанидан тингловчиларга ФСМУ интерфаол усулини дарс жараёнига қўллаш лозим.
Ишни бажариш учун намуна

ekologiya фанини ўқитишда “ФСМУ” усулини қўлланилиши

ФСМУ технологияси

Ушбу теxнoлoгия мунoзaрaли мaсaлaлaрни xaл этишдa, бaxс –мунoзaрaлaр ўткaзишдa ёки ўқув семинaри якунидa, ёки ўқув режaси aсoсидa бирoн бир бўлим ўргaниб бўлингaч қўллaнилиши мумкин. Чунки бу технология тингловчиларни ўз фикирлaрини химoя қилишгa, эркин фикрлaш вa ўз фикрини бoшкaлaргa ўткaзишгa, oчик xoлдa бaxслaшишгa, шу билaн бир кaтoрдa ўқувчи –тaлaбaлaрни, ўқув жaрaёнидa эгaллaгaн билимлaрини тaхлил этишгa, qaй дaрaжaдa эгaллaгaнликлaрини бaхoлaшгa хaмдa тингловчиларни бaхслaшиш мaдaниятигa ўргaтaди.

Мaксaд :Ушбу технология тaлaбa вa ўқувчилaрни тaркaтилгaн oддий қоғозгa ўз фикрлaрини aниq вa qисqa hoлaтдa ифoдa этиб, тaсдиqлoвчи дaлиллaр ёки инкoр этувчи фикрлaрни бaён этишгa ёрдaм берaди.

Ушбу технология бир неча босқичдa ўткaзилaди:

1-Босқич

- тренер тингловчилар билaн биргa бaxс мaвзусини ёки муxoкaмa этилиши керaк бўлган муaммoни, ёки ргaнилгaн булимни белгилaб oлaди;

-тренер укув мaшгулoтидa aввaл ҳар бир тингловчи якка тaртибдa
ишлaши, кейин эсa кичик гуруxлaрдa иш oлиб бoрилиши вa нихоят дaрс oxиридa жaмoa бўлиб ишлaниши xaкидa тингловчиларгa мaълумoт берaди

- мaшгулoт дaвoмидa ҳар бир тингловчи уз фикрини эркин xoлдa тўлиқ баён этиши мумкин экaнлиги эслaтиб ўтилaди.

2-Босқич

- Ҳар бир тингловчигa ФСМУ технологиясининг 4 босқичи ёзилган қоғозлaр тaркaтилaди:

Ҳaр бир тингловчи якка тaртибдa тaркaтилгaн қоғоздaги ФСМУ нинг 4 босқичини уз фикрлaрини ёзма баён этгaн xoлдa тўлaтaди.

-бир тингловчи ўз қоғозлaрини тулaтиб болгaч, ўкитувчи улaрни кичик гуруxлaргa бўлинишлaрини илтимoс қилaди ёки узи турли гуруxлaргa бўлиш усуллaридaн фoйдaлaнгaн ҳoлдa тингловчиларни кичик гуруxлaргa бўлиб юбoрaди;

-тренер ҳар бир гуруxгa ФСМУ технологиясининг 4 босқичи ёзилган кaттa фoрмaтдaги қоғозлaрни тaрқaтaди; тренер кичик гуруxлaргa ҳар бирлaри ёзган қоғозлaрдaги фикр вa дaлиллaрни кaттa фoрмaтдa умумлaштирилгaн xoлдa 4 босқич бўйичa ёзишлaрини тaклиф этaди.

3-Босқич.

-кичик гуруxлaрдa aввaл ҳар бир тингловчи ёзгaн ҳар бир босқичдaги фикрлaри билaн гуруx aъзoлaрини тaништириб ўтaди. Гуруx aъзoлaрининг бaрчa фикрлaри ўргaнилгaч, кичик гуруx aъзoлaри улaрни умумлaштиришгa киришaди;

Гуруx aъзoлaри ФСМУ ни 4 босқичини ҳар бири буйичa умумлaштириб, уни xимoя килишгa тaйёргaрлик кўрaдилaр;

4-Босқич

Фикрлaрни умумлaштириш вaқтидa ҳар бир тингловчи ўз фикрлaрини химoя этиши, исбoтлaши мумкин.

5-Босқич.

кичик гуруxлaр умумлaштирилгaн фикрлaрини xимoя килaдилaр:

гуруx, вaкилaри ҳар бир босқични aлoxидa укийди илoжи бoричa изoх бермaгaн xoлдa. Бaъзи бўлимлaрни исбoтлaши, яъни гуруxнинг aйнaн нимa учун шу фикргa келгaнини aйтиб ўтиши мумкин.

6-Босқич.

- тренер мaшгулoтгa якун ясaйди, билдирилгaн фикрлaргa ўз мунoсaбaтини билдирaди;

- қуйидaги сaвoллaр билaн тингловчиларгa мурoжaaт килaди:

ушбу тренинг ёрдaмидa нимaлaрни билиб oлдингиз вa нимaлaргa ўргaндингиз?

- ушбу технологияни ўқув жaрaёнидa қўллaнилиши қaндaй сaмaрa берди?

• 
  қатнашчиларга мавзуга оид бўлган якуний хулоса ёки ғоя таклиф этилади;
  
• 
  ҳар бир иштирокчига ФСМУ технологиясининг босқичлари ёзилган қоғозлар тарқатилади.
  

“Кимё саноати биосферани ифлослантирувчи манба” сифатида мавзусига ФСМУ усулини қўлланг!

Умумий вазифа.

1та гуруҳ жавоби: Ф- Инсоннинг биосферага кучли таъсирларидан бири кимёвий ўғитлардан фойдаланиш; ўсимликлар касалликлари, зараркунанда ҳашаротлар ва бегона ўтларга қарши курашда фойдаланиладиган кимёвий кураш воситалари.

С- Ўғитлардан фойдаланиш ичимлик сувлари сифатининг ёмонлашишигаб автрофикация жараёнининг сусайшига, нитрит ва нитратларнинг сувда тўпланиши, ҳавли концероген модда-нитрозаминларнинг ҳосил бўлишига сабаб бўлмоқда; ДДТ ва бошқа инсектицидлар, гербицидлар, хлор ва фосфорорганик бирикмалар ҳайвон ва инсон организми учун ҳавли.

М- Синтетик ўғитлар, ДДТ ва бошқа заҳарли кимёвий препаратлар барқарор ва таъсирчан модда ҳисобланиб, у биоценозларда узоқ вақт сақланиб қолади ва тўпланади. Уларни турли ҳайвонларнинг жигарида ва бошқа органларда миқдори аниқланган.

У-Умумлаштирилади

Назорат саволлари

1. 
   ФСМУ усули мазмуни, моҳияти.
   
2. 
   ФСМУ усулининг афзаллик ва камчилиги, қўллаш имкониятлари.
   
3. 
   Амосфера ҳавосини ифлослантирувчи моддаларнинг организмга таъсири?
   
4. 
   Атмосфера ҳавосини тозалигини аниқлаш usulларини санаб ўтинг.
   

Фойдаланилган адабиётлар
3. Файзуллаева Д.М., Ганиева М.А., Неъматов И. Назарий ва амалий ўқув машғулотларда ўқитиш технологиялари тўплами. Методик қўлланма / Ўрта махсус, касб-ҳунар таълимида инновацион таълим технологиялари сериясидан – Т.: ТДИУ, 2013. – 137 б.
3-laboratoriya машғулот: Tuproqni ifloslantiruvchi man’balar, zaharli

kimyoviy moddalar.
Ишдан мақсад: talabalarda dolzarb muammo sanaladigan tuproq omilini ifloslantiruvchi kimyoviy moddalar miqdorini va turlarini aniqlashda инновацион фаолиятни ривожлантиришни ўргатишдан иборат.
Масаланинг қўйилиши: pestidsidlar-tuproqni ifloslantiruvchi man’balar.

.

Ишни бажариш учун намуна

“Инсерт” методи

Мазкур метод талабаларда янги ахборотлар тизимини қабул қилиш ва билимларни ўзлаштирилишини енгиллаштириш мақсадида қўлланилади, шунингдек, бу метод талабалар учун хотира машқи вазифасини ҳам ўтайди.

• 
  ўқитувчи машғулотга қадар мавзунинг асосий тушунчалари мазмуни ёритилган инпут-матнни тарқатма ёки тақдимот кўринишида тайёрлайди;
  
• 
  янги мавзу моҳиятини ёритувчи матн таълим олувчиларга тарқатилади ёки тақдимот кўринишида намойиш этилади;
  
• 
  таълим олувчилар индивидуал тарзда матн билан танишиб чиқиб, ўз шахсий қарашларини махсус белгилар орқали ифодалайдилар. Матн билан ишлашда талабалар ёки қатнашчиларга қуйидаги махсус белгилардан фойдаланиш тавсия этилади:
  

Белгилар	1-матн	2-матн	3-матн
“V” – таниш маълумот.
“?” – мазкур маълумотни тушунмадим, изоҳ керак.
“+” бу маълумот мен учун янгилик.
“– ” бу фикр ёки мазкур маълумотга қаршиман?

Белгиланган вақт якунлангач, таълим олувчилар учун нотаниш ва тушунарсиз бўлган маълумотлар ўқитувчи томонидан таҳлил қилиниб, изоҳланади, уларнинг моҳияти тўлиқ ёритилади. Саволларга жавоб берилади ва машғулот якунланади.
Тарқатма материаллар

1-матн Тупроқларнинг ифлосланиши

Ҳозирги замон таниқли экологик олимларидан бири Ж.Дорст (1968) таъкидлагандек, «Тупроқ-бизнинг энг қимматли капиталимиз (бойлигимиз). Ҳаёт ва ер юзасидаги барча табиий ва сунъий биогеоценоз комплексининг бехатарлиги охир оқибатда ернинг энг юза қисмини ташкил этувчи, ниҳоятда юпқа қатламига боғлиқ». Бундан тупроқ қопламининг муҳофазаси, ундан оқилона фойдаланиш ва унумдорлигини доим ошириб бориш соҳасида инсоният олдида катта маъсулиятли вазифалар борлиги намоён бўлади.

Тупроқларнинг минерал ўғитлар билан ифлосланиши хақида гапринг - Тупроқ турли таъсирлар натижасида тез бузиладиган ва амалда деярли тикланмайдиган табиий ресурслардир. Ҳисобларга кўра 10 см қалинликдаги тупроқ қатламининг ҳосил бўлиши учун 1400-1700 йил керак. Чунки тахминан 100 йилда атиги 0,5-2 см тупроқ қатлами ҳосил бўлади. Бундай қатламни сув эрозияси 20-30 йилдаёқ ювиб кетиши мумкин.

Мутахассисларнинг баҳолашларича, мамлакатимиздаги ҳайдаладиган ерларнинг 90 фоизига яқини азот билан ўғитланиши лозим. Аммо ортиқча азот бериш хавфли. Азот ўғит билан нитрат, аммоний ва амид формасида ерга тушади. Ўрта Осиёнинг юқори карбонатли тупроқлари шароитида азотли ўғитлар тез минераллашиб, тупроқнинг пастки қатламларига тушади, ер ости сувлари ва ҳавзаларига бориб қўшилади. Мавсумда пахта майдонларига кўпроқ солинган азотдан 10-12 фоизи коллектор – зовур тармоқларига бориб тушади. Тупроқда нитратнинг кўп тўпланиши, экинлар таркибида ҳам белгиланган нормадагидан ортиб кетишига, одамлар ва ҳайвонларнинг заҳарланишига олиб келади. +уруқ моддасида 0,2-0,5 фоиз азот нитрати бўлган ўсимликлар хавфли ҳисобланади. Шунинг учун донли экинларнинг ҳар гектарига 180 кг, чопиқ қилинадиган экинларнинг ҳар гектарига 150 кг дан ортиқ азот солиш зарарлидир.

Фосфорли ўғитларнинг ўзига хос хусусиятидан бири, уларнинг таркибида фтор аралашмалари, радиоактив элементлардан уран, радий ва стронцийнинг борлигидир. Тупроққа 3 ц суперфосфат билан бирга 1,5-10 кг гача стронций ҳам келиб тушиши мумкин. (С.Г.Скоропанов, 1980). Фосфоритда 3,5-4 фоизгача фтор мавжуд. Ж.Сатторов маълумотлари (1990) бўйича, +оратов фосфоритларидан тайёрланган бир тонна аммофос таркибида 164 кг фтор бор. У қўшсуперфосфатда 80, оддий суперфосфатда 122 кг ни ташкил этади. Олимнинг ҳисобича, кейинги уч беш йилликда Ўзбекистоннинг далаларига ўғитлар билан биргаликда 1 млн тоннадан зиёд фтор келиб қўшилган. Бундан ташқари йирик саноат марказлари, жумладан, алюминий, эмаль, ойна, ўғит ишлаб чиқарадиган химия корхоналаридан чиқадиган заҳарли газлар таркибида фтор ва бошқа зарарли моддалар кўп бўлиб, теварак-атроф тупроқларига келиб тушади. Бу ерларда ўсимлик ва тупроқдаги фтор миқдори нормадагидан 10-100 баравар кўп бўлиши мумкин.

Тупроқда фторнинг ниҳоятда кўпайиб кетиши унинг ўз-ўзидан тозаланиш хусусиятини пасайтиради.Ўсимликларда модда алмашинуви бузилади, баргларнинг нафас олиши, фотосинтез жараёнининг тезлиги пасаяди. Ҳайвонларда флюороз касаллиги юзага келади. Фторнинг кўпайиши одамлар саломатлигига ҳам катта таъсир этади. Шунинг учун фосфорли ўғитларни фторсизлантириш ҳамда унинг тупроқ ва ўғитдаги миқдорини назорат қилиб бориш масаласи қўйилмоқда.

Атроф-муҳитни ўсимликлардан ортиб қолган ўғитлар билан мумкин қадар кам ифлослантирадиган, лекин иложи борича юқори ҳосил олишни таъминлайдиган ўғит нормаларини аниқлаш шу мақсадда тупроқдан кўчиб юрувчи озиқ моддалар миқдорини ҳамда ўсимликларнинг ривожланиш хусусиятларини ҳисобга олган ҳолда ўғитлар дозаси ва қўлланиш муддатини аниқлаб олиш зарур. Бунинг учун ўғитлардан оқилона фойдаланиш мақсадида тупроқларни агрокимёвий диагностикадан ўтказишни ташкил этиш керак.

Ўғитлардан тупроқ-иқлим шароитлари ва етиштириладиган экинлар эҳтиёжларини ҳисобга олган ҳолда фойдаланилганда, ўғитлар ортиқча ишлатилмайди ва кам исроф бўлади.

2-matn Тупроқларнинг оғир металлар билан ифлосланиши

Ҳозир атроф-муҳитнинг оғир металлар билан ифлосланишидан муҳофаза қилишга алоҳида эътибор берилмоқда. Улар биосферада кўп тўпланганда тирик организмлар мутаносиблиги бузилиб, ҳар хил салбий оқибатлар келиб чиқади. Тупроқда микробиологик ва биокимёвий жараёнларнинг йўналиши ва интенсивлиги ўзгаради, тупроқ унумдорлиги пасаяди. Оғир металларнинг дозаси юқори бўлса, ферментларнинг фаолияти ва тупроқда ҳаво алмашинуви пасаяди.

Тупроқни ифлослантирувчи энг хавфли модда симоб ҳисобланади. Симоб заҳарли кимёвий моддалар, саноат корхоналари чиқиндилари билан бирга тупроққа тушади. Тупроқнинг қўрғошин билан заҳарланиши айниқса кўп учрайди. Таҳлилий кўрсаткичлар натижасига кўра 1 тонна қўрғошин олинганда чиқинди билан бирга 25 кг қўрғошин чиқариб ташланади. Қўрғошин бирикмалари бензинга ҳам қўшилади. Шунинг учун автомагистраллар бўйлаб жойлашган ҳудудлар тупроғида қўрғошин кўп бўлади. Йирик қора ва рангли металлургия заводлари яқинидаги тупроқлар темир, мис, руҳ, марганец, никель, алюминий ва бошқа металлар билан ифлосланган.

Радиоактив элементлар атом бомбаси портлашидан сўнг, саноат корхоналари ва илмий тадқиқот лабораторияларининг суюқ чиқиндилари билан тупроққа тушиши мумкин. Атом электр станциялари, музёрорлар, сувости кемаларидан эътиборсизлик билан фойдаланиш оқибатида юз бериши мумкин бўлган ҳолокатлар тупроқни узоқ вақт давомида радиоактив ифлосланишига сабаб бўлади. Радиоактив моддалар тупроқдан ўсимликларга, улардан одам ҳамда ҳайвонлар организмига ўтади.

Тупроқдаги оғир металлар миқдорини камайтириш мақсадида ион алмашинув хусусиятига эга бўлган смолалардан фойдаланиш самаралидир. Катион алмашинувига эга бўлган смолалар оғир металларни ўзига ютади ва натижада ўсимликлар ундан жуда кам заҳарланади. Хуллас, фан-техника тараққиёти шароитида инсон билан тупроқ ўртасидаги боғланиш мураккаблашиб боради, тупроқни муҳофаза қилиш ва унумдорлигини ошириб бориш тадбирларини ривожлантиришда қишлоқ хўжалик ходимлари буни эътибордан четда қолдирмасликлари лозим.

3-matn Тупроқларнинг ифлосланишида пестицидларнинг салбий таъсирлари-одамларнинг ҳаётий фаолияти натижасида тупроқ ўзининг нормал табиий ҳолатини йўқотиб бормоқда. Чунки тупроқ ниҳоятда кўп турли кимёвий моддалар билан ифлосланмоқда. Қишлоқ хўжалигида атрофлича қўлланилаётган пестицид турлари тупроқда мавжуд бўлган бактериялар оламига ҳам асоратли таъсир кўрсатмоқда. Ўсимликларни касалликлар ва бегона ўтлардан асраш учун ишлатиладиган кимёвий моддаларнинг умумий атамаси пестицидлар бўлиб, улар кимёвий таркиби қайси мақсадлар учун қўлланилишига қараб, заракунандалар организимига ўтиш усули хамда таъсир қилишига қараб гурухларга бўлинади. Пестицидлар юқори биологик фаол моддалар бўлганлиги туфайли тупроқнинг остки қатламларида чуқур сингиб узоқ вақтгача парчаланмайди.

Кимёвий таркибига кўра пестидцидларнинг 3 гурухи қайд қилинади.1.Анорганик бирикмалар (маргумуш, мис, олтингугурт бирикмалари, хлоридлар ва боратлар)

2.Ўсимликлар, бактериялар ва замбруғлардан олинадиган пестидсидлар (перетринлар, анабазин, никотин, бактериал препаратлар, антибиотиклар ва бошқалар)

3.Органик бирикмалар. Мазкур гурухга таалуқли пестицидлар физиологик таъсир жихатидан жуда фаол бўлган жуда кўп моддаларни ташкил қилади. Бу гурух моддалар қуйидагиларни ўз ичига олади:хлорорганик бирикмалар, фосфорорганик бирикмалар, карбонат кислота, тио ва дитиокарбоминат кислота ҳосилалари, фенолларнинг нитроҳосилалари, фталамидлар, минерал мойлар ва яна бошқа турдаги кимёвий таъсирчан моддалар.

Заҳарли моддалар тупроқ, сув ва сув тубидаги балчиқда тўпланиб боради. Бу моддалар экологик озиқ занжири таркибига кириб, тупроқдан ўсимлик ва ҳайвонларга, улардан эса одам организмига ўтади.
4-matn Тупроқ эрозияси

Эрозия-тупроқнинг унумдор юза қатламининг бузилиши, сув ва шамол таъсирида ювилиши ёки учириб кетилишидан иборат. Эрозия табиий шароитда жуда секин содир бўлиб туради. Бу жараёнга одамнинг оралашуви эса табиий мувозанатнинг бузилишига олиб келади. Кўп ҳолларда одамнинг хўжалик фаолияти тупроқнинг ифлосланиши, таркибининг ўзгариши, ҳатто уни бутунлай йўқ бўлиб кетишига олиб келади.

Ҳозирги даврда планетамиздаги ҳар бир кишига бир гектардан камроқ ҳайдаладиган ер тўғри келади. Лекин бу майдон ҳам одамнинг хўжалик фаолияти туфайли тобора қисқариб бормоқда. Кон қазиш, йўл, саноат корхоналари ва шаҳарлар қурилиши туфайли жуда кўп унумдор тупроқлар йўқ бўлиб кетмоқда

Ўрмонлар кесилиши ва табиий ўсимлик қопламларининг бузилиши, ерларни агротехника қоидаларига риоя қилмасдан кўп марта қайта ҳайдалиши тупроқнинг унумдор устки қатламининг сув ва шамол таъсирида бузилишига олиб келади. Табиий шароитда тупроқнинг юза қатламининг ювилиши секин боради ва тупроқ унумдорлигига деярли таъсир этмайди. Одамнинг хўжалик фаолияти эрозия жараёнини тезлаштириши мумкин.

Тупроқ эрозияси икки хил: шамол ва сув эрозиясига ажралади. Шамол эрозияси одатда қурғоқчилик минтақаларида, тупроқ таркиби майда чанг заррачалардан иборат бўлган, ўсимлик қоплами яхши ривожланмаган ҳудудларда содир бўлиб туради. Чанг тўфонли шамол айниқса хавфли ҳисобланади.

Туфон кучли шамолда пайдо бўлиб, тупроқнинг унумдор юза қатламини учириб кетади. Чорва молларини ҳар доим бир жойнинг ўзида ўтлатилиши ҳам тупроқнинг ўсимлик билан қопланган юза қисмини бузилиб, шамол эрозиясига учрашига сабаб бўлади. 1 см қалинликдаги тупроқ қайта тикланиши учун табиий шароитда 250-300 йил керак бўлади.

Сув эрозияси айниқса ҳавфли ҳисобланади. Бундай эрозияси қия рельефга эга бўлган қирлар ёнбағирларида ва ерга нотўғри ишлов берилганда содир бўлади. Ёмғир ва эриётган қор сувлари, шунингдек суғориладиган далалардан чиқадиган оқава сувлар қирлар ёнбағридан тупроқни пастқам жойларга оқизиб кетади. Агар сувнинг оқиши давом этаверса, сув оқадиган кичик ариқчалар чуқурлашиб бориб, жарликлар ҳосил бўлади ва қирлар ёнбағри файдаланишга яроқсиз бўлиб қолади.

Тупроқ қатламининг бузилишига фойдали қазилмаларни очиқ усулда қазиб олиниши ҳам катта таъсир кўрсатади. Қазилган чуқур карьерлар ва чиқариб ташланган жинслар атроф ландшафтини ҳам бузади; гидрологик режимга салбий таъсир кўрсатади. Улардан кўтариладиган чанг тўзонлар атмосфера ва сув ҳавзаларини ифлослантиради.

Тупроқ эрозияси содир бўлмаслиги учун ерга ишлов беришда тупроқ структурасини бузадиган оғир техникадан фойдаланилмаслик, алмашлаб экишни амалга ошириш, табиий ўтлоқлардан навбат билан фойдаланиш зарур. Чўл минтақаларида далаларни шамолдан ҳимоя қиладиган ихота дарахтзорларини ташкил этиш, тупроқ структурасини рекультивация қилиш, яъни қайта тикланишига имкон берадиган тадбирларни ишлаб чиқиш талаб қилинади.

Фойдаланган адабиётлар

1.H. Fry, S. Ketteridge, S.Marshall. A Handbook for Teaching and Learning in Higher Education. Enhancing Academic Practice. Third edition. New York. 2009. -544 p. ISBN 0-203-89141-4

2. Ro’zieva D., Usmonboyeva M., Holiqova Z., Эшчонов Э.У. interfaol metodlar: mohiyati va qo’llanilishi. Metodik qo’llanma. –Т. 2013.- 46 б.

4-laboratoriya машғулот: Suv manbalarining ifloslanishi va muxofazasi,

suv sifatini yaxshilash

.

Ишдан мақсад: ochiq suv manbalarining ekologigienik holatini organish, ularni ifloslantiruvchi manbalar bo’yicha tushuncha hosil qilish

Масаланинг қўйилиши: suvning orgonoleptik hususiyatlariga qarab ifloslanish darajasini

Ишни бажариш учун намуна
Биламан. Билишни хоҳлайман. Билиб олдим. (BBB)

Биламан	Билишни хоҳлайман	Билиб олдим
Талабаларнинг ўрганилиши режалаштирилаётган мавзу бўйича тушунчаларга эгалик даражалари аниқланади Талабалар томонидан қайд этилган тушунчалар шу бандга ёзиб борилади	Талабаларнинг мавзу бўйича мавжуд билимларини бойитишга бўлган эхтиёжлари ўрганилади. Талабаларнинг эҳтиёжлари сифатида баён этилган тушунчалар лойиҳанинг шу банdига ёзиб қўйилади.	Талабалар томонидан ўзлаштирилган янги тушунчалар аниқланади. Баён этилган янги тушунчалар лойиҳанинг шу бандига ёзиб қўйлади.