Ўзбекистон республикаси олий ва ўрта махсус таълим вазирлиги
Havo tarkibida iflos texnogen qo’shilmalarining ko’payishi yoki kamayishi insonga bog’liq bo’lib qoldi
Yüklə 3,87 Mb.
|
- Bu səhifədəki naviqasiya:
- Fizik usullar
- Texnologik tadbirlar
- kompleks holdagi masalalarni
- Suv resurslaridan foydalanishda yangicha yondashuvlar .
- 7 -mavzu: Tuproqni ifloslan tiruvchi manbalar . Tuproq muhofazasi. Reja
- Tayanch iboralar
Havo tarkibida iflos texnogen qo’shilmalarining ko’payishi yoki kamayishi insonga bog’liq bo’lib qoldi.Hozirgi kunda havoni zararli gaz va zarralardan tozlashda turli xil usullardan foydalanilmoqda. Bular asosan ikkita katta guruhga bo’linadi. Fizik-kimyoviy usullar havoni zararli gazlardan tozalashda ishlatiladi. Bu usullar ko’pincha gazlarni kimyoviy yo’l bilan tozlash deb yuritiladi. Turli sanoat ob’yektlaridan chiqadigan karbonat angidrid, oltingugurt (1V) oksid, azot (II) oksid fenol va boshqalarning havoni ifloslanishidan saqlashda kimyoviy usullardan foydalanish mumkin. Kimyoviy birikmalardan tarkib topgan filtrlovchi uskunalar yordamida zavod, fabrika va kombinatlardan chqadigan zaharli gazlar tutib qolinadi. Yoki turli katalizator yordamida saqlab turiladi. Sanoatning gaz holidagi chiqindilarini suyuqliklar yordamida absorbsiyalash zararli birikmalarning turli erituvchilarda tanlab erish xossasiga asoslangan bo’lib, eng ishonchli usul hisoblanadi. Absorbsion tozalash usuli uzluksiz- yopiq jarayon bo’lib, atmosferaga chiqariladigan uglerod oksidlari, azot oksidlari, xlor, oltingugurt birikmalari, sianli birikmalar, fenol kabi birikmalarni ushlab qolish uchun qo’llaniladi. Absorbent sifatida suv, ammiakli suv, o’yuvchi ishqorlar, etanolaminlar, kaliy permanganat, kalsiy sulfatning suspenziyasi, marganets oksidlari ishlatiladi.Absorbsion reaktorlar sifatida esa, to’ldiruvchilar bilan to’ldirilgan minoralar yoki tarelkali reaktorlardan foydalaniladi. Sanoatning chiqindi gazlarini katalizatorlar yordamida tozalashning mohiyati shundaki, bunda barcha zararli gazlar boshqa zararsiz birikmaga aylantiriladi va havoga chiqarib yuboriladi.
Hozirgi vaqtda sanoat tarmoqlaridan atmosferada iflos gazlarni tozalab chiqarishda turli chang va mayda zarralarni tutib qoladigan oddiy filtrli uskunalardan foydalaniladi. Bu usullar gruppasi arzon energiya hisobiga havodagi juda mayda chang zarralarini quruq holda tutib turadi. Keyingi vaqtlarda iflos gaz va chang qo’shilmalarini elektr filtrlar orqali ushlanib qolinmoqda. Kam elektr energiyasi sarflash oqibatida soatiga millionlab kub metr havo iflos qo’shilmalardan toza bo’lmoqda. Hozirgi kunda atmosfera havosini muhofaza qilish uchun uchta tadbirni amalgam oshirish ko’zda tutilgan. Bular texnologik, loyihalash, sanitariya-texnika tadbirlaridir. Mazkur tadbirlar amalga oshirilsa, atmosfera havosining ifloslanishini ruxsat etiladigan darajada ta’minlash mumkin bo’ladi .Texnologik tadbirlar:
Loyihalashga asoslangan chora- tadbirlar asosan chiqindilarni atmosfera havosiga tushishining oldini olishga qaratilgan.Sanoat korxonalari shahar hududida to’g’ri joylashtirilishi, shahar bosh loyihasiga hamda sanitariya normalariga asoslangan holda qurilishi kerak.Sanoat korxonalari qurish uchun yer maydoni ajratilayotganda joining relyefi, uning iqlim sharoiti,tumanlatning payda bo’lib turish holatlariga ahamiyat beriladi. Sanitariya-gigiyena tadbirlari sanoat korxonalari va avtotransport vositalaridan ajralib chiqadigan zararli chiqindilarni tozalash va bu usullarni takomillashtirishni o’z ichiga oladi. Mazkur usulda qurilgan tozalash inshootlari mazkur sanoat korxonalaridan ajralib chiqayotgan zararli omillarni kamaytirish yoki butunlay yo’qotish bilan shug’ullanadi.Tozalash inshootlari changlarni mexanik usulda filtrli apparatlar yordamida, elektrostatik filtrlar va namlaydigan apparatlar vositasida ushlab qoladi. Atmosfera havosining tozaligini ta’minlash uchun kundalik sanitariya nazorati joriy qilingan.Sanoat korxonalarida kundalik sanitariya nazoratini amalga oshirish va atmosfera havosining ifloslanishining oldini olish maqsadida quyidagi chora-tadbirlar amalga oshiriladi:
Suv resurslaridan foydalanishda yangicha yondashuvlar. Kategoriya: Maqolalar Muallif: Xidirova Baxor Share lass!Download SocButtons Poytaxtimizda "Mamlakatimizda suv resurslaridan barqaror foydalanish: an’analar, qonunchilik, ta’lim va fan yutuqlariga tayangan yangi texnologiyalar" mavzuida seminar bo‘lib o‘tdi. Mamlakatimiz mustaqilligining 20 yilligiga bag‘ishlangan ushbu tadbir O‘zbekiston Ekologik harakati va YUNESKO xalqaro tashkilotining yurtimizdagi vakolatxonasi xamkorligida o‘tkazildi. Unda O‘zbekiston Respublikasi Oliy Majlisi Qonunchilik palatasi deputatlari, tegishli vazirlik va idoralar, xalqaro va nodavlat tashkilotlar vakillari, soxaga ixtisoslashgan oliy o‘quv yurtlari hamda ilmiy-tadqiqot institutlari olimlari, talabalar va ommaviy axborot vositalari vakillari ishtirok etdi. Xozirgi globallashuv davrida suv ist’emoli bo‘yicha shakllangan azaliy boy tajribalarni o‘rganish va rivojlantirish, suvdan barqaror foydalanish va uni tejash bilan bog‘liq takomillashgan ilmiy echimlarni yaratish ham dolzarb axamiyat kasb etmokda. Mamlakatimizdagi oliy ta’lim maskanlari va ilmiy-tadqiqot institutlarida bu vazifalarni xal etishga katta e’tibor berilmoqda. So‘nggi yillarda qishloq xo‘jaligida, sanoatda, turmushda suv resurslaridan foydalanish samaradorligini oshirish va obihayotni tejashga xizmat qiladigan ko‘plab yangi texnologiyalar yaratildi. Toshkent irrigatsiya va melioratsiya instituti olimlari ixtiro qilgan past bosimli tomchilatib sug‘orish tizimi, Urganch davlat universiteti tadqiqotchilari tomonidan yaratilgan kanallar suvidan foydalanish samaradorligini oshirish usuli, Geologiya va mineral resurslar Davlat qo‘mitasiga qarashli Gidrogeologiya va injenerlik geologiyasi instituti olimlarining gidrogeologiyada jo‘g‘rofiy axborot tizimlaridan foydalanishga oid yangi ishlanmalari shular jumlasidandir. Suv inson xayotini ta’minlaydigan muxim ne’matlardan biridir, - deydi YUNESKOning O‘zbekistondagi vakolatxonasi raxbari Xorxe Ivan Espinal. -Dunyoda ko‘plab insonlar toza ichimlik suviga muxtoj bo‘lgan bugungi kunda obihayotning xar qatrasidan oqilona foydalanish nixoyatda dolzarb vazifaga aylanmokda. O‘zbekistonda bu ishlarga davlat darajasida e’tibor berilayotgani e’tirofga loyiq. YUrtingizda suvni qadrlash bilan bog‘liq boy kadriyatlar yuksak e’zozlanadi. Suvdan tejab foydalanish, bu borada ilm-fan yutuqlarini kengaytirish va amalga tatbiq etishga ustuvor axamiyat beriladi. Ushbu tadbirlarga biz ham o‘z xissamizni qo‘shayotganimizdan mamnunmiz. Ishonchim komilki, bu boradagi ishlar izchil davom ettiriladi. Orol dengizining barcha havzalari tom ma’noda transchegaraviy daryolar hisoblanadi. Amudaryo daryosi havzasi tarkibiga Surxondaryo, SHerobod, Qashqadaryo va Zarafshon daryolari havzalari kiradi. Ular ichida faqat Qashqadaryo va SHerobod daryolari havzalarigina to‘laligicha O‘zbekiston hududida shakllanadi. Asosiy daryo hisoblanmish Amudaryo daryosi havzasi suvi kimyoviy tarkibini taxlillanishida O‘zbekiston va Turkmaniston hududida joylashgan qishloq xo‘jaligi maydonlaridan xosil bo‘lgan oqova suvlar xam o‘z xissasini qo‘shmoqda. Amudaryo suvining Termizdan oqib o‘tadigan qismida suvning ifloslanish indeksi (SII) sifati kattaligi bo‘yicha 1996 yildagi turg‘un holatda saqlangan, ya’ni II sinf – toza suv bo‘lsa, daryoning qolgan qismlarida suv ifloslanishi o‘rtacha darajada bo‘lib, III sinfga taalluqli, 2001 yilda Amudaryoda suv holati esa II sinfga mansub. Tuyamo‘yin gidropostida suvning tarkibida neft, azot, ammoniy, mis mahsulotlari eritmalari hamda suvning minerallashishi kuzatilmoqda. Sirdaryo daryosi suvlari Qirg‘iziston Respublikasining tog‘li hududlarida Norin va Qoradaryoning qo‘shilishi bilan shakllanadi hamda O‘zbekiston Respublikasi hududiga Andijon viloyatining Uchtepa qo‘rg‘oni joylashgan mintaqaga, Norin daryosi esa Namangan viloyatining Uchqo‘rg‘on shahri hududiga oqib keladi. O‘zbekiston hududiga kirishda Qoradaryo va Norin daryolari suvlarida vaqt-vaqti bilan azot nitritining (1,2-2,6 PDK), fenolning (2-4 PDK) va neft mahsulotlarining (1,6-5,2 PDK) yuqori tarkiblari qayd etilgan. Suvlarni ifloslanish indeksi (SII) bo‘yicha daryo suvi sifati uning butun uzunligi bo‘yicha III-sinf – o‘rta me’yor ifloslangan suvlar darajasida saqlanib turgan. Zarafshon daryosi dengiz sathidan 2775 m balandlikda, Tojikiston Respublikasining Turkiston va Xisor tog‘ tizmalarining birlashgan joyida, Zarafshon muzligidan boshlanadi va O‘zbekiston hududiga Ravot-Xo‘ja to‘g‘oni atrofidan kirib keladi. Daryo Zarafshon vodiysining asosiy suv manbai bo‘lib hisoblanadi. O‘zbekiston Respublikasi Vazirlar Mahkamasining 2001 yil 4 oktyabrdagi “Zarafshon daryosi havzasida ekologik va sanitar-epidemilogik vaziyatni yaxshilash to‘g‘risida”gi 401-sonli qarorini bajarish borasida, Buxoro, Navoiy, Samarqand va Jizzax viloyatlarida Zarafshon daryosi va unga kelib qo‘shiladigan irmoqlardagi suv sifatining monitoringi olib borilmoqda, daryoga noqonuniy tashlamalarni tugatish borasida o‘z vaqtida choralar ko‘rilmoqda, daryoga tashlamasi bo‘lgan ob’ektlardan oqizilayotgan suvlar tizimli nazorat qilinmoqda. O‘zbekiston Respublikasi atrof tabiiy muhiti ifloslanishi monitoringi ma’lumotlariga ko‘ra, Zarafshon daryosi suvlari O‘zbekiston Respublikasiga kirishida (Ravot-Xo‘ja) muntazam ravishda fenol bilan 2-4 PDK va mis bilan 1,1-3,5 PDK atrofida ifloslangan bo‘lsada, uning sifati II–toza suvlar sinfiga, keyinchalik daryo oqimi bo‘ylab pastga qarab oxirigacha III-sinf – o‘rta me’yor ifloslangan suvlarga o‘tgan. Sirdaryo havzasi tarkibiga ko‘pgina daryolar kiradi. Norin, Qoradaryo, CHirchiq, Ohangaron daryolari asosiy daryolardir. Ular orasida faqat CHirchiq va Ohangaron daryolari transchegaraviy daryolar sirasiga kirmaydi. Qolgan daryolar (shu jumladan, Farg‘ona vodiysidagi kichik daryolar, CHirchiq daryosining irmoqlari) qo‘shni davlatlar hududidan oqib o‘tadi. Sirdaryo daryosi O‘zbekiston hududi bo‘ylab ikkita uchastkada oqib o‘tadi: yuqori – Norin daryosining qo‘shilish joyi va Qoradaryo hamda quyi – Ohangaron va CHirchiq daryolari etaklari. O‘zbekistonda 500 ga yaqin ko‘l bor bo‘lib, ushbu kichik suv havzalarining maydoni 1 km2 atrofida. Faqat 32 ta ko‘lning yuza qismi 10 km2 dan oshadi. Aydar-Arnasoy ko‘llar tizimi O‘zbekistondagi eng katta ko‘l hisoblanadi. Mazkur ko‘l To‘xtagul suv omboridan qish paytida suv tashlash natijasi orqali vujudga kelgan. Aydar-Arnasay ko‘llar tizimining umumiy maydoni 3600 km2 va ko‘lami 42 km2. Ushbu ko‘l boshqa barcha suv omborlari suvi zaxirasini oshiradi. 2008 yilda “Asosan suvda yashovchi qushlar uchun qo‘nim hisoblangan xalqaro ahamiyatga ega suv-botqoq hududlari to‘g‘risida”gi Xalqaro Konvensiyasi (Ramsar Konvensiyasi) ro‘yxatiga kiritildi. Suv omborlari O‘zbekiston suv resurslari tizimini boshqarishni shakllantirishda muhim ahamiyatga ega ekanligini alohida ta’kidlamoq maqsadga muvofiq. Mamlakatda suvning kamayishi va ko‘payishi (gidrologik ekstremum) hamda suv resurslarining hajmi doimiy nazorat ostiga olingan. Ayni paytda mamlakatda ko‘p suv omborlari mavjud, ulardan irrigatsiya ishlarida samarali foydalanilmoqda. Maqolaning to‘liq shakli bilan «Ekologiya xabarnomasi-Ekologicheskiy vestnik» jurnalining 7-sonida tanishishingiz mumkin.
1. Tuproqni ifloslantiruvchi manbalar 2. Tuproqning asosiy xossalari. 3. Tuproqning kislotali muhitiga o’simliklarning munosabatlari. Tayanch iboralar: edafik, orografik, relief, mikrobiota, mezobiota, makrobiota, tuproq orografik omillar, kislotali tuproq, Ph-muhit 7.1. Tuproqni ifloslantiruvchi manbalar Tuproq turli xil omillar: tog- jinslari, iqlim, tirik organizmlar (o‘simlikva hayvonlar), relyef, hudud yoshi va insonlaming faoliyati natijasida hosil bo'lgan muhim tabiat jismi in’omidir. U asosan yemirilgan tog* jinslari —gildan va chirindilar — gumusdan iborat. Gumus oiganik olam qoldig‘idan, xususan, o‘simliklaming mikrooiganizmlar faoliyati natijasida chirishdan hosil bo‘ladi. Tuproqda bundan tashqari, suv havo va ko‘plab tirik organizmlar (mikrooiganizmlar) ham bo‘ladi. Tuproq doimo o‘zgarib va rivojlanib turganligi tufayli turli xil iqlim sharoitida har xil tuproq turlari uchraydi. Masalan, Hamdo'stlik davlatlari hududida yuzdan ortiq tuproq xili bordir. Tuproqning ekologik omil sifatida eng muhim qismi bu tog*jinslaridan tuproqning yuzasigacha bo‘lgan qavatidir.0 ‘simlik ildizlarning asosiy qismi ana shu zona bo‘ylab joylashgan.Tuproqning ana shu qismi va gumus bo‘lgan zona qancha kuchli rivojlangan bo*Isa o‘simliklaming ildiz sistemasi shunchalik chuqur va eniga yaxshitarqaladi, chunki bu gorizontlarda suv va ozuqa moddalar miqdori ko‘p bo‘ladi. Tuproq aeratsiyasi va harorati o‘simliklar uchun muhim ahamiyatga ega bo‘lib, past haroratli tuproqlarga nisbatan yuqori haroratli tuproqlarda o‘simlik ildizlari suv va mineral tuzlami ko‘proq va tez shimib oladi. Chunki past haroratli tuproqlarda suvni shimib oluvchi ildiz va ildiz tukchalarining o‘sishi susayadi, bu oiganlar hujayrasi sitoplazmasining suv o‘tkazuvchanlik xususiyati pasayadi va natijada, o‘simliklaming yuqoriga fco‘tariluvchi oqimi, ya’ni suvning o‘simlik bo'ylab yuqoriga ko‘tarilishi kamayadi. Tuproq tarkibida gumus moddasi miqdori ko‘p bo‘lsa, bu tuproqlar unumdor hisoblanadi. 2. Tuproqning biotik omfflari Tuproqda o'simliklar va hayvonlarning parchalanishidan qolgan qoldiqlaridan tashqari yana yuqori o‘simliklar hayotida muhim ahamiyatga ega bo‘lgan har xil mikro va makroorganizmlar ko‘p!ab uchraydi.Ana shu xildagi oiganizmlami Yu.Odum (1975) quyidagi guruhla^ga ajratadi: Mikrobiota — bakteriyalar, zamburug‘lar, tuproq suvo41ari va sodda hayvonlar; Mezobiota — nematodlar, kanalar, kichik hasharot va boshqa organizmlarning lichinkalari; Makrobiota — o‘simliklarning ildizlari, yirik hasharotlar, yomg‘ir chuvalchanglari.Shular orasida eng muhim ekologik ahamiyatga ega bo‘lganlari tuproqdagi xlorofilsiz organizmlar (bakteriyalar, zamburug‘lar, aktinomitsetlar,mfuzoriyalar, amyobalar, qorinoyoqlilar va boshq.) hisoblanadi.Mikroiganizmlar kul moddasi va azot ko‘p bo‘lgan bog‘-rog‘lar va shunga o‘xshash madaniy tuproqlarda juda ko‘p miqdorda bo‘ladi. Ildiz va uning atrofidagi tuproqlar mikroorganizmlaiga, ayniqsa boydir (rizosfera). Mikroorganizmlar miqdori faqatgina tuproq strukturasigagina emas balki o'simlik turiga ham bog‘liq. Lyupin, beda, sebaiga, no‘xat va shu kabi dukkakli 0‘simliklar rizosferasi, ayniqsa mikroorganizmlaiga' boy hisoblanadi.Masalan, beda yetishtiriladigan 1 g tuproqda 50—100 mlrd gacha bakteriyalar bo‘ladi (M.A.Krasilnikov, 1958). 0 ‘sha muallifning aytishicha g‘o‘za ildizida azotobakteriyalar beda ildizidagiga qaraganda ancha kam bo‘ladi. Lekin uning ildizida vilt kasalligini qo‘zg‘atuvchi zamburug‘ lar (Verticillium dahliae, Fusarium fasinfectum) ko‘p uchraydi. Timofeyevka javdar kabi 0‘simliklar ildizlarida esa diatom suvo‘tlari, lyupin,sebaiga rizosferalarida yashil suvo‘tlari, kartoshka rizosferasida esa ko‘k yashil suvo‘tlari yashaydi. Rizosferalardagi mikrooiganizmlar miqdori 0‘simliklaming yashashiga va rivojlanish fazalariga ham bog‘liq bo‘ladi. Yosh ‘simliklammg gullash davridan oldin mikrooiganizmlar, ayniqsa,ko‘p bo‘ladi. Chunki, aynan shu davrda mikrooiganizmlaming o‘sishini va rivojlanishini tezlatuvchi oiganik moddalar ildizlar tomonidan ko‘p hosil bo‘lib turadi. Shuni ta’kidlash lozimki, tuproqning gumusli qavatida mikroorganizmlar ko‘p bo‘ladi. A.N.Krasilnikovning yozishicha (1958) tuproqning haydaladigan qavatida gektariga 10 t. ga to‘g‘ri keladigan bakteriyalar, zamburug‘lar, suv o‘tlari, aktinomitsetlardan tashkil topgan tirik massa uchrar ekan.Bundan tashqari, haydaladigan tuproqlarda gektariga taxminan 600—664 ming dona yomg‘ir chuvalchangi to‘g‘ri keladi (Olimjonov, 1946).Yuksak agrotexnik qoidalarga amal qilingan yerlarda esa ularning miqdori bir tonnagacha boradi. Ularning bir yil davomida ovqat hazm qilish tizimidan o‘tkazgan tuprog‘i gektariga 12 tonnadan 100 tonnagacha yoki 7 mm qilinlikdagi tuproqni tashkil etadi. Shunday qilib, yuqori o‘simliklar rizosferasi tuproqning oiganik va mineral birikmalarini parchalab turadigan mikrooiganizmlaming yashashi uchun eng qulay zona hisoblanar ekan.Gumus qavatida ko‘pincha bakteriyalar ko‘p uchraydi lekin suvo‘tlari, zambumg‘lar va aktinomitsetlar ham tuproq hosil qilishda muhim rol o‘ynab, yuqori o‘simliklar yashashi uchun zarurdir. Ularning hammasi tuproqdagi o(simlik qoldiqlarini parchalab tuproq unumdorligini, uning tarkibidagi mineral moddalar miqdorini oshiradi.Tuproqdagi mikrooiganizmlar soniga tuproq unumdorligidan tashqari iqlim sharoiti va ayniqsa, harorat va namlik katta ta’sir ko‘rsatadi.Ye.M.Mishustinmwg yozishicha (1972) Janubiy va ayniqsa, Shimoliy rayonlarda o‘simliklar uchun optimal harorat tuproq haroratiga qaraganda yuqori. Haroratning yetishmasligi (balandhklarda) tuproqning hosil bo‘lishi jarayonini susaytiradi. Miroorganizmlarning tuproqdagi holatiga namlikning ta’siri ayniqsa, kuchlidir. Chunki tuproqdagi aminokislotalar organic moddalaming parchalangan qoldiqlari har xil tuzlar mikroorganizmlar tomonidan faqatgina suvda erigan holda qabul qilinadi. Suv yetishmaganda hattoki, qurg‘oqchilikka cliidamli mikroorganizlar ham yaxshi ko‘paymaydi, ularning biokimyoviy aktivligi susayadi. Tuproq dala nam sig‘imi 60 % bo‘lganda mikroorganizmlar hayot faoliyati uchun eng qulay sharoitidir. Ana shunday qulay sharoitda tuproq havo va suv bilan yashash ta’minlangan va natijada, ammonifikatsiya va nitirifikatsiya jarayonlari intensiv bo‘lib turadi. Tuproqning kislotali holati ham mikroorganizmlar rivojlanishi uchun muhimdir. Neytrai va ishqorli tuproqlarda bakteriyalar va aktinomitsetlar,kislotali tuproqlarda esa zamburug‘lar ko‘p bo‘ladi.Tuproq tarkibida uchraydigan mikroorganizmlar tuproq xiligagina emas balki yuqorida ko‘rsatilgandek, turli xil ekologik omillarga bevosita bog‘liq. 1 g tuproqda 300 dan 3 mlrd gacha mirooiganizmlar uchrashi mumkin. Tuproq zarrachalarining donadorligi ham hayvonlar uchun ekologik ahamiyatga ega. Ba’zi hayvonlar tuproqni kavlab hayot kechiradi. Hasharotlarning lichinkalari toshloqli tuproqlarda yashay olmaydi. Kavlash xususiyatiga ega bo‘lgan pardaqanotlilar tuxumlarini yer osti bo'shliqlarga, ko'pchilik chigirtkalar ham tuxumini g'ovak. tuproqqa qo‘yishga moslashgan. Tuproq ostida yashovchi hayvonlar uchun yorug‘lik uncha katta ahamiyatga ega emas. Tuproqning chuqur qatlamlarida harorat ham o'zgarmaydi. Kislorodning miqdori esa kamayib uglerod ikki oksidi ortib boradi. Tuproq namligi biigina o4simliklar uchun emas, balki hayvonlar uchun ham ahamiyati katta. Hayvonlar orasida ham tuproq qurg‘oqchiligiga chidamsiz turlari uchraydi. Ularga yomg‘ir chuvalchanglari va termitlarni ko'rsatish mumkin. Qumli tuproqlarda yashovchi hayvonlar qumning ostiga tezda kirib ketish xususiyatga ega. Psammafil hayvonlarning panjalarida har xil o‘simtalar, tuklar yoki muguz pardalar bo'lib, ularning yuzasini og‘irlashtiradi hamda tuproq qatlamida harakat qilishga, uya qurishga ham yordam beradi. Ilonlar, kaltakesaklar, ba’zi hasharotlar qum ostida anchagina masofalarga ko‘chib yurishi mumkin. 4. Tuproqning tuz rejimiga 0‘simliklarning reaksiyasi.Makro va mikro elementlarning o‘simliklar uchun ahamiyati Tuproq eritmasidagi makro va mikro •elementlami o‘simliklaming hammasi ham bir xilday qabul qilolmaydi. Tuproqda mikroelementlar juda kam miqdorda bo‘ladi. Shu sababli ba’zan ularni kimyoviy analiz bilan ham aniqlash qiyin. Shunga qaramasdan o‘simliklar bu xil mikrodementlarni tuproqdan olib o‘z tanasida saqlash xususiyatiga ega. Masalan,qoqio‘tdoshlar, ayiqtovondoshlar oilalariga kiruvchi o‘simliklar tarkibida litiya ko‘proq, astragal, selen, yel, g‘o‘za barglarida marganes ko‘p uchraydi. Suvdagi suvo‘tlarda yod va brom ko‘p uchraydi. Masalan, Laminariya o‘simligi tarkibida yodning miqdori 0,1—0,5 % uchragan holda dengiz suvida esa bu ko‘rsatgich 0,000005 %ga teng. Karamgullilar va soyabongullilar oilalariga kiruvchi o‘simliklarda olitingugurtning miqdori boshqa oila vakillariga qaraganda 5—10 barobar ko‘pdir. Rux (Viola) binafsha tarkibida uclirasa lavlagi, kartoshka, paxta tarkibida kaliy, magniy, tilog‘och va sho‘radoshlar oilasi vakillarida ko‘pincha soda ko‘proq uchraydi.T.F.Morozovning (1943) yozishicha daraxtsimon o‘simhklar o‘t o‘simliklariga qaraganda mineral moddalami 10—15 barobar kamroq qabul qilishadi.Daraxt o‘simliklar fosfor va kaliyni juda ham talab etganliklari sababli ular qishloq xo‘jaligi ekinlari o‘smaydigan unumsiz tuproqlarda ham bemalol yashayveradilar. Bunday holatga, ayniqsa, qarag‘ay o‘ta chidamlidir. 0 4simliklarning yoshi o‘tishi bilan ularning mineral moddalarga bo‘lgan talabi o‘zgarib boradi. Daraxtsimon o‘simliklarda azot va mineral moddalarga bo‘lgan talabi ularning o‘sishi davrida kuchli bo‘lsa g‘allasimon o‘simliklarda esa naychalash va boshoq hosil bo‘lishi davrida bo‘ladi. Yem-xashak o‘simliklarida bu ko‘rsatkichga talab gullash va ullashdan oldin kuzatiladi. Tuproq unumdorligiga nisbatan o‘simliklar quyidagi guruhlaiga bo‘linadi.7. Evtrof o 'simliklar — unumli tuproqlarda o‘suvchi o‘simliklar (yasen, zarang, dub va boshqa daraxt o‘simlikIar).2. Oligotroflar — tuproq unumdorligiga kam talabchan o‘simliklar. Bu guruhga daraxtlardan oddiy qarag‘ay kiradi. 3. Mezotrof— kam unumli tuproqlarda o‘suvchi o‘simliklar bu guruhga o‘tloq va o‘rmon zonasinig o‘simliklari kiradi. 0 ‘simlik uchun eng muhim kimyoviy elementlar bular azot, fosfor va kaliydir. Shuning uchun o‘simliklaiga o‘g‘it beiganda kompleks, ya’ni NPK (azot, fosfor, kaliy) beriladi. Azot o‘simliklarda oqsil, nuklein kislotalari va xlorofil tarkibiga kirganligi sababli u hamma o‘simliklar uchun eng kerakli muliim element hisoblanadi. Azot yetishmasa 0‘simliklar bargi och yashil rangda bo‘ladi.Bundan tashqari, o‘simliklarni o‘sishi va rivojlanishini tezlashtiruvclii va moddalar almashuvida aktiv ishtirok etuvchi garmonlar tarkibida ham bo‘ladi. 0 ‘simliklar uchun azotning manbayi nitratlar, ammoniy tuzlari va azot to‘plovchi bakteriyalar hosil qiladigan biologik azotlardir. Azot yetishmaganda g‘allasimon o‘simliklarda quyidagi o‘zgarishlar bo‘ladi: poyalari ingichka, barglar kichik va dag‘al, ularning hujayralari mayda va hujayra po‘sti qalin bo‘ladi. Yosh baiglar och yashil rangda, biroq qarigan barglar sariq, qizil ranglarga kira boshlaydi. 0 ‘simUkning o‘sishi va tuplanishi juda sust bo‘ladi. Bu hollarda azot berish tavsiya etiladi. Azotning ko‘pligi ham o‘simliklaiga zarar keltiradi. Ya’ni azot ko‘p bo‘lib, kaliy va fosfor yetishmasa o‘simliklarda yupqa po‘stli katta va ko‘p suvli barglari hosil bo‘Iadi. Bu o‘simliklar bargida azot konsentratsiyasi kuchli bo‘lib, bu xil o‘simliklar sovuqqa chidamsiz va hasharotlar tomonidan ko'proq zararlanadi.Ekiladigan bug‘doy, arpa, javdar, suli va shu kabi boshqa don ekinlari azot o‘g‘itlariga nisbatan o‘rtacha talabchan bo‘ladi. Azot ko‘p berilsa o‘simliklarda gullash va don yetilishi kechikadi, hosil kamayadi. Biroq makkajo‘xori, jo'xori va shu kabi boshqa xil don ekinlarining gullashi don yetilislii va liosildorligi azot ko‘p berilganda to‘lishadi va ortadi. Azot qandlavlagi bargining o‘sishini tezlashtirsa ham uning ildiz mevasidagi qand miqdorini pasaytiradi. Fosfor — xuddi azotdek o‘simliklar uchun eng muhim kimyoviy element bo‘lib, u ham nuklein kislotalar tarkibiga kiradi. Yosh meristimatik hujayralarda keksa hujayralarga qaraganda fosfor ko‘p bo‘ladi. Bundan tashqari, fosfor modda almashinish va fotosintez jarayonlarida ham muhim rol o'ynaydi. Yuqori energiyaga ega fosforlar ko‘pincha ATFda bo‘ladi. Fosfor yetishmasa o‘simliklarning rivojlanishi susayadi. Ya’ni ildiz, poya va barglari rivojlanmaydi. Poyasi ingichka, barglari dag‘al bo‘lib, rangi ko‘k yashil bo‘ladi, antatsion pegmentlarining ko‘pligidan baiglari ba’zan bronza rangda bo‘ladi. Tuplanish intensivligi va meva beradigan poyalari keskin qisqaradi. Fosfor ko‘pincha o‘simliklaiga ekishdan yoki ko‘chatni o‘tkazishdan oldin beriladi.Kaliy. Ammoniy ionlaridan aminokislotalar va proteinlami sintez qilishda kaliyning o‘rni katta. Fotosintez jarayoni ham kaliy ishtirokida bo‘lib turadi. Kaliyning yetishmasligi natijasida barglaming COj ni qabul qilish jarayoni susayadi. Ko‘p azot me’yori qand lavlagi ildizidagi qand moddasini kamaytirsa, kaliy esa ko‘paytiradi. Kaliy yetislimasligidan ko‘pincha o‘simliklarning ostki barglari quriy boshlaydi, ildiz va ildiz mevalari yaxshi rivojlanmaydi. Masalan, kaliyning o‘payishi bilan kaitoshka tugunagi va undagi kraxmaining miqdori doimo oshib boradi. Kartoshkadan tashqari kaliyga nisbatan talabchan o‘simliklardan qandlavlagi, mevasabzavot (olma, smorodina) ekinlarini ham ko‘rsatish mumkin. Kaliy yetishmasa ko‘pchilik o‘simliklar past haroratga nisbatan chidamsiz bo‘lib qolishadi. Demak, g‘allasimon o‘simliklarga va mevali daraxtlarga kaliy yetarli berilsa, ularning tarkibida qand moddasining ko‘p to'planishi natijasida sovuqqa chidamlilik xususiyati ortadi. Kaliy yetishmasa o‘simliklarda poyalari qisqa, barglari kichik burshaygan, ko‘k yashil va jigarranglarda bo‘ladi. Kaliy o‘simliklarga azot va fosfor bilan birgalikda erta bahorda beriladi. Yüklə 3,87 Mb. Dostları ilə paylaş:
|