Ўзбекистон республикаси олий ва ўрта махсус таълим вазирлиги

Turlararo raqobatlilik

Populatsiyalar va ularning individlari orasida ozuqa (ovqat), yorug'lik, issiqlik, maydon yoki yotoq joylari uchun doimo kurash bo'lib turadi. U yoki bu joyda yashaydigan ikkita tur bir xil trofik (ozuqa) darajada bo'lsa (bir xil ovqatlansa), ular orasidagi oziqlanish uchun kurash (konkurensiya) kuchli bo'ladi, natijada, bir tur ikkinchi tumi asta-sekin siqib chiqarishi mumkin. Masalan, o'zimizda ekilgan bedazorlarda bir necha yil begona o'tlarga qarshi kurashilmasa, sekin-asta begona o'tlar bedani siqib chiqaradi, uning o'sishiga to'sqinlik qiladi. Yoki ekilgan g'o'za begona o'tlardan tozalanmasa, ular orasida yomg'lik, namlik, ozuqa uchun kurash bo'lib, g'o'zaning o'sishi, rivojlanishi va hosildorligini keskin kamaytirib yuboradi. Got/zening 1934-yilda infuzoriyalar bilan olib boFgan tajribalarga murojaat qilsak, ya’ni ikkita infuzoriya turi bir xil sharoitda parvarish qilin- ganda bir turi (Paramecium auretia) raqobatbardosh bo'lib, ikkinchi turdan (Paramecium Saudadum) asta-sekin ustun kela boshlagan va oxirgi turning soni kamayib 20 kundan keyin mutlaqo yo'qolib ketgan.

Gauze asoslagan bu prinsip, ya’ni konkurent (raqobatlik) yo'qolish prinsipi keyinchalik hayvonlarda o'tkazilgan boshqa xil tajribalarda ham o'z isbotini topdi. Xuddi shunday konkurentlik bclgilari yuqorida keltiril- gan misolimizdagidek o'simliklar populatsiyalarida ham uchraydi.

Raqobatlik oqibatlari turli xil bo'ladi. Turlararo raqobatlilik shu ikki tur o'rtasidagi muvofiqlikni tiklaydi yoki ular orasidagi kurash keskin borsa, unda bir populatsiya turlarini ikkinchi bir popopulatsiya turlari bilan almashtirishga olib kelishi mumkin yoki bir tur yo'qolib uning o'mini ik- kinchisi egallaydi yoki bo'lmasa raqobatda bo'lgan turlarning biri boshqa yashash joyiga ko'chishi yoki boshqa xil ozuqa bilan oziqlanishiga o'tishi mumkin. O'simliklar o'rtasidagi raqobatlilik darajasini Dj.L.Xarper (1961, 1962, 1963) Sebarganing ikki turi misolida o'rganib isbotlab berdi.

Trifolium repens tez o'sib maksimal barg hosil kiluvchi tur, ikkinchisi trifolium fragiferumning barg dastasi uzun bo'lib, uning barglari asosan poyaning uchida joylashadi. Shu sababli ham bu tur tez o'suvchi T.repens ga nisbatan yuqori yarusni oson egallab oladi va quyoshdan to'liq foydala- nadi.

Ikki tur aralashtirib ekilganda har biri ikkinchisining o'sishiga to'sqinlik qiladi, biroq ikkala tur ham hayot siklini tugallab urug‘ hosil qi- lishga ulguradilar. Lekin maydonda har ikkala turning zichligi past dara- jada bo'ladi.

Ko'rinib turibdiki, ikki tur orasida raqobatlik kurash keskin bo'lib tursa ham ular morfologik belgilari va maksimal o'sish davrlaridagi farq qiluvchi xususiyatlari bilan bemalol birga yashash imkoniyatiga egadirlar. Xarper 1961-yilda ana shu tajribalarga asoslanib ushbu xulosaga keladi:

Ikki tur orasida quyidagi mexanizmlar mavjud bo‘lgan taqdirda ular birga yashash imkoniyatiga ega bo‘ ladiIan

1. 
   har xil ozuqa bilan oziqlansalar (misol, dukkaklilar va dukkakli bo'lmagan turlar);
   
2. 
   hayvonlaming yeyishiga turlarning har xil sezgirlik darajasi mavjud bo'lganda;
   
3. 
   har xil toksik moddalarga turlarning turlicha ta’sirchanligi ku- zatilganda;
   
4. 
   yorug'lik, suv va shu kabi omillapga turlarning ijobiy ta’siri mavjud bo'lganda.
   

3.3. Antibioz, simbioz, neytralizm munosabatlar
Jamoa (biotsenoz) komponentlari o'rtasida o'zaro munosabatlar turli xil shaklda bo'ladi. Ana shunday munosabatlaming bir necha xillari bo‘lib ular quyidagilardan iborat:

/. Neytraliim — (0:0) bunda ikki populatsiyadagi asatsiatsiyalarda o'zaro ta’sir sezilmaydi, ikki populatsiya individlari ham deyarlik bir xilday yashaydi. Masalan, sherlar o‘tlar bilan oziqlanmasalar ham, savannalardagi yaylovlaming holati ular uchun befarq cmas. Chunki, ulaming ovqati bo'lmish antiloplar hosildor yaylovlarda ko‘p boladi.

5. 
   Konkurensiya (raqobatlilik) bunda ikki populatsiyalar bir- birlariga to’sqinlik qiladilar. Ya’ni bir poplatsiya ikkinchi populatsiya bilan defitsit (yetishmaydigan) resurslarni o'zlashtirishda kurashadilar. (Bu ma- sala populatsiyalar mavzuyida batafsil yoritilgan).
   

Amensalizjm (-.0) — bunda bir populatsiya o'ziga zarar keltirmasdan ikkinchi populatsiyaning yashashiga to'sqinlik qiladi yoki uni o'sishga qo‘ymaydi. Amensalizmga tipik misol qilib antibiotik zamburugMar — akti- nomitsetlar yoki o'simlik fitonsidlarining parazit mikroorganizmlarga ko'rsatgan ta’sirini olish mumkin. Amensalizm hodisasini suvning gu
lashida ham ko'rish mumkin, ya’ni ko'payib chiriyotgan ko‘k-yashil suvo'tlardan ajralib chiqqan toksinlar (zaharli moddalar) ko'pchilik zoo- planktonlarning oiimiga sabab boiadi yoki ularni siqib chiqaradi.

6. 
   Parazitizm va yiritqichlik (+,-)— bunda bir populatsiya ikkinchi populatsiyaga hujum qilib uning yashashishga zarar keltiradi, biroq o‘zining kelgusidagi hayoti ham o‘ljasiga bevosita bog'liqdir. Agar ja- moadagi bir populatsiya yirtqich (birlamchi konsument) — odatda, hay- vonlar o'ljasi yoki «xo‘jayini» — birlamchi produtsent (o‘simlik) bo'lsa ular o‘simlikxo‘rlar deyiladi. Agar bir populatsiya ikkinchi populatsiya uchun zararli bo'lgan moddalarni ishlab chiqsa, bunda allelopatiya yoki antibioz mikroorganizmlar deyiladi.
   

Biz hammamiz yirtqich va parazitlarga nisbatan g‘arazgo‘yligimiz ku- chli, biroq odamlarning o'zlari ham tipik yirtqichlar hisoblanadi.

Ular tabiiy epidemiyalarga ko'pincha o'zlari sabab bo‘ladilar. To‘g‘ri yirtqichlar va parazitlar o'simliklar bilan oziqlanib, allelopatiyada esa bir populatsiya individlari ikkinchi bir populatsiya individlariga salbiy ta’sir etib, ulami halok qiladilar yoki zarar keltiradilar, populatsiyalaming o'sishini susaytiradilar, ularning miqdorini kamaytiradilar va hokazo. Lekin yirtqichlarsiz, parazitlarsiz va allelopotiyasiz populatsiyalar yashay oladimi yo'qmi, buni chuqur tahlil qilib 0‘rganilganda shu narsa aniq ravshan bo'ldiki, bu xildagi organizmlar populatsiyalar zichligini normal ta’minlash imkoniyatini yaratadilar.

7. 
   Kommensaliztik (+,0) — bunda bir populatsiya ikkinchi populatsiya bilan birlashganda foyda ko'radi, bu birlashish ikkinchi populatsiya uchun esa ahamiyatsiz yoki uning uchun bcfarq bo'ladi. Bu birlashish simbioz- ning shunday bir shakliki, bundagi partnyorlaming bittasi ikkinchisiga (xo'jayiniga) tashqi muhitga bo'lgan munosabatlarini bajarishni yuklaydi, o‘zi esa tashqi muhit bilan to'g‘ridan-to’g‘ri bog'lanmaydi. Ular orasida antoganizm ham bo‘lmaydi. Umumiy maydon, substrat, ozuqa, hara- katlanish-kommensial munosabatlaming asosini tashkil etadi. Xo'jayinning tuzilishi va hayot kechirish holatlaridan kommensal o'zi uchun ko'pincha bir tomonlama foyda ko'radi. Uning o‘zi «xo‘jayin» uchun ko'pincha be- farq, ahamiyati yo'qday tuyuladi. Parazitlik yoki simbiozning boshqa shakllariga qaraganda kommensalizm kamroq uchrab turadi. Masalan, daraxtlarda in qurib yashovchi qushlar, akulalarda yopishib yashovchi lotsman baliqlari, axlatlar bilan oziqlanadigan sinantrop yumronqoziq populatsiyalari va qushlar ham kommensalizmga misol bo'la oladi.
   

Kommensalizm ko'pincha okeanlardagi organizmlarda ko'proq uchrab turadi. Buni okeanlardagi har bir qurt uyasida, har bir ikki chanoqli moluskalar chanog'ida, bulutlilarning tanasida doimo chaqirilmagan meh- monlar, organizmlar yashab hayot kechiradilar. Lekin ular o'zlari xo'jayinlariga zarar keltirmaydilar.

8. 
   Protokooperatsiya — bunda ikki populatsiya ham birlashgan asso- tsiatslyadan faqat foyda ko'radilar, biroq bunday munosabatlar ular uchun shart emas.
   
9. 
   Kooperatsiya — ikki organizm bir-birlari bilan kooperatsiya hosil qiladilar. Bimday kooperatsiya ikki organizm uchun ham ustunliklarga ega. Masalan, krablar bilan kovakichlilar bunga misol bo‘la oladi. Kovakichlilar krablarning orqasiga yopishib olib (ba’zan ularni krablarning o'zlari o'tqazib oladilar) ularni dushmanlardan himoya qiladilar. Kovakichlilar esa o‘z navbatida krablardan transport vazifasida foydalanadilar hamda ulardan qolgan ovqat qoldiqlari bilan ovqatlanadilar.
   
10. 
    Mutualizm (+,+). Birlashgan ikki populatsiya ham faqat foyda ko'radi, bu birlashish ular uchun fovdalidir, bunday birlashgan organizmlar tabiiy sharoitda biri ikkinchisiz hayot kechira oimaydi. Masalan, termitlar va ularning ichaklarida yashovchi xivchinlilar bunga yaqqol misoldir. Bunda xivchinlilar termitlar qabul qilgan kletchatkani hazm qilishga yor- dam beradilar, chunki termitlar kletchatkani mustaqil o'zlashtira olmaydi- lar. Xivchinlilar ham termitlarsiz yashay olmaydilar. Chunki, ular uchun yashash sharoiti termitlar ichaklaridir. Xuddi shunday holatni lishayniklar misolida ham ko'rish mumkin.
    
11. 
    Turlar o'rtasidagi munosabatlaming ikki va undan ko‘p tur uchun qulaylik tug'diradigan iilini o'zaro )vrdam deyiladi. Masalan, hasharotlar yordamida changlanadigan o‘simliklar, changni bir o'simlikdan ikkinchi o'simlikka olib o'tadigan va shu bilan o'simliklaming chetdan clianglanishini ta’minlaydigan hasharotlarga muhtojdir. Boshqa hollarda turlar orasidagi o‘zaro munosabatlar bir-biriga qarama-qarehi tarzda bo'lishi mumkin.
    

Yirtqichlikda bir tur hayvonlar boshqa tur hayvonlami yeydi. Ikkala tur tashqi muhitning bir xil sharoitician foydalansa-yu, o‘sha shart-sharoit miqdori chegaralangan bo‘lsa, bunda bu sharoitda yashaydigan turlar o'zaro raqobat tarzida munosabatda bo'ladi. Masalan, o'simliklar yorug‘lik. tuproqdagi suv va meniral moddalar uchun raqobatda bo'ladi. Shox-shabbasi yaxshi rivojlangan o'simliklar yorug'lik nurini ko'proq oladi, suv va mineral moddalardan yaxshi foydalanadi hamda tez o'sadi va rivoj- lanadi, natijada, yorug'lik va boshqa mineral moddalardan kamroq foy- dalangan turlami o'zining shox-shabbasi ostida qoldirib, ularning o'sishi va rivojlanishiga to'sqinlik qiladi.

Bir xil o'lja bilan ovqatlanadigan yirtqich hayvonlaming liar xil turlari o'rtasida ham ana shunday raqobat qiladigan o'zaro munosabatlar mavjud. Mikroorganizmlardagi antibioz qarama-qarshi munosabatlaming o'ziga xos shaklidir, chunonchi, penitsill zamburug'i organik oziq moddalar uchun o'zi bilan raqobat qiladigan talaygina bakteriyalarning o'sishi va ko'payishini to'xtatib qo'yadi.

Serial va Klimaks jamoalar. Mono va poliklimaks nazariyalar

Shakllangan nisbatan dominant tizimli, o'z-o'zini oqlay oladigan va tashqi muhit bilan tenglikda bo'luvchi jamoani klimaks jamoa deyiladi.

Klimaks jamoalarda ko'pincha bitta dominant yoki bir ncchta kodominant turlar bo'ladi. Dominantlik ko'pincha subycktiv tushuncha bo'lib, odatda, ko'p biomassa va hosil benivchi turlarni dominantlar deyiladi. Klimaks jamoalarga O'zbekistonning gil tuproqli cho'l mintaqasi- dagi shuvoq barra o'tli yaylovlarni misol qilib olish mumkin. Bu jamoada shuvoq individlar soni liamda biomassa hosil qilishi bo'yicha boshqa (yan- toq, chitir, qo'ng'irbosh, qorabosh va hokazolar) o'simliklarga nisbatan us- tun turadi. Dcmak, u dominant tur hisoblanadi.

Sukscssiya nazariyasini birinchi bo'lib asoslab bcrgan kishi Klementsdir (1916). U Shimoliy Amerika hududidagi jamolarni o'rganib klimaks jamoalar tarkibining o‘zgarishiga asosiy sabab iqlim ekanligiga ishonch hosil qildi. Uning tasawuricha ma’lum bir iqlim sharoitida faqatgina bitta klimaks jamoa shakllanishi mumkin. Buni monoklimaks konsepsiya deyiladi.

Hozirgi kunda esa poliklimaks konscpsiyasi ko'proq ishlatilmoqda. Bu nazariyaga ko'ra klimaks jamoalari birgina iqlim omillari asosida emas, balki bir qancha fizik omillar (drenajlar, tuproq, topografiya, yong'inlar) ta’sirida ham shakllanishi mumkin.

Poliklimaks konsepsiyasining haqiqatga naqadar yaqin ekanligi Markaziy Osiyoning cho‘1 zonasida shakllangan klimaks jamoalaridan ko'rinib turibdi. Ma’lumki, bu mintaqaning iqlimi deyarli bir xil keskin kontinental hisoblanadi. Qishi sovuq, yozi esa issiq keladi. Yog'ingarchilik miqdori ham chegaralangan bo'lib, uning o'rtacha yillik miqdori 80— 120 mm ni tashkil etadi. Yog'inlar ham asosan kech kuzda va qishda hamda bahor oylarida yog'adi. lyundan oktabr oyigacha olti oy mobaynida yog'ingarchilik kuzatilmaydi. Biroq bu mintaqaning tuproq sharoiti turli xilda bo'lib, gil tuproqli, qum tuproqli, gips tuproqli va sho'r tuproqli hududlarga bo'linadi. Ana shunday tuproq sharoitlari cho‘1 mintaqada bir- biridan o'simlik va hayvon turlari jihatidan farq qiladigan klimaks jamoa- larning shakllanishiga olib kelgan. Chunouchi, gil tuproqli cho'llarda asosan chala buta va ko'p yillik o't osimliklar hamda efemer va efeme- roidlardan tashkil topgan yuqorida bayon etilgan shuvoq barra o'tli klimaks jamoalari shakllangan bo'lsa, qumli cho'llarda buta, chala buta ko'p yillik o't, efemer va efemeroidlardan tashkil topgan saksovul, shuvoq barra o'tli klimaks jamoalar hosil qilgan. Bu jamoalarda dominant oq saksovul bo'lib, subdominantlarga shuvoq yoki singrenlar kiradi. Xuddi shunday tur va biomassasi jihatidan bir-biridan farq qiluvchi klimaks jamoalari gipsli tuproqli va sho'r tuproqli hududlarda ham shakllangan.

Uzoq muddat davomida yashab turadigan jamoalarga chin klimaks jamoa deyiladi, chunki ularda vaqtli klimaks jamoalarga qaraganda o'zga- rishlar nisbatan sekinlik bilan bo'lib turadi.

Quruqlikdagi tipik klimaks jamoalarga misol qilib, barglari to'kiluvchi o'rmonlarni, dasht, cho‘1 va tog' zonasi o'simliklarmi misol qilib olish mumkin. Bu o'rmonlar turlarga juda boy bo'lishadi. Masalan, Oksford (Angliya) o'rmonlarida 4 mingga yaqin hayvon turlari uchraydi. Shunday ko'p hayvon turlarining uchrashishiga asosiy sabab ko'p miqdorda mik- roiqlim sharoitining mavjudligidir. O'rmon zonasining muhim xususiyat- laridan biri bu o'simliklaming yaruslar bo'ylab ko'p uchrashidir. Dastlabki mahsulotning ko'p qismi birinchi yarusdagi o'simliklar tamonidan yara- tiladi. Yerga yaqin joylashgan yarusda esa eng intensiv ravishda organik moddalarning parchalanishi bo'lib turadi. Hayvonlar esa hamma yarusdagi burchaklarda uchraydi.

Suksessiyalar natijasida jamoalar mahsuldorligining oshib borishi to'g'rLsidagi dastlabki tushunchasini 1942-yilda Lindeman aytgan edi. Ke- yingi kuzatishlar shuni ko'rsatadiki, suksessiyaning oxirgi davrlarida jamoalar mahsuldorligi chindan ham orta boradi. Biroq klimaks jamoaga o'tgandan so‘ng uning umumiy mahsuldorligi pasaya boradi. Shunday qilib, keksaygan o'rmonlarda mahsuldorlik yosli o'rmonlaiga qaraganda anclia past bo‘ladi, shunga o‘xshash mahsuldorlikning pasayishini ba’zi bir suv ekosistemalarida ham kuzatish mumkin. O'rmonlardagi mahsuldorlikning kamayishini daraxt- larning eskirganligi, qariganligi bilan tushuntirish mumkin. Shakllangan kli- maks jamoalarda biomassaning to'planishi suksessiya davrlariga qaraganda ko'proq bo'ladi. Oiganizmlaraing faoliyati natijasida tashqi muhit vaqt o'tishi bilan o‘zgarib boradi. Bunga misol qilib qumliklarda suksessiyalarning hosil bo'lish jarayonini olish mumkin. Masalan, Shimoliy Amerikadagi Michigan ko‘U atrofidagi suksessiyalarning shakllanishi yaxshi o'rganilgan. Bu yerlarda qumlikning stabbillanishi natijasida oziq moddalarga talabi ko'p bo‘lmagan daraxt o'simliklarining (terak, qarag'ay) o'sishiga imkon tug'ilgan. Kcyinchalik ulaming faoliyati natijasida uzoq vaqt davomida organik mod- dani o'zida to‘plovchi tuproq qatlami hosil bo‘la boshlagan va azot to'plovchi bakteriyalar ko'payib ular tuproqni azot birikmalari bilan bo- yitganlar va natijada bu yerlarda dominant turga aylangan dub doimiy o'sa boshlagan. Bu yerda suksessiyaning shakllanishida tuproq omili asosiy rol egallagan. Biroq suksessiyaning to'la shakllanib tamom bo'lishi uchun yana ming yillar talab etiladiki, ana shu davrda tuproq to'la shakllanadi hamda shu sharoitga moslashgan o'simliklar kcyinchalik doimiy o'sa boshlaydi va klimaks jamoa hosil bo'ladi. Suksessiyaning keyingi davrlarda jamoaning shakllanishida biotik omillaming o'zaro ta’siri kuchayib, muhim ahamiyat kasb etadi. Oiganizmlaming turli-tumanligi ortadi va so'zsiz ulaming bir- biriga ta’siri murakkablashib boradi.

To'liq suksessiya ba’zan seriya deb ataladi. Seriyalar seriya jamoa qa- torlarini hosil qiladilar. O'xshash yashash sharoitlarida bir-biriariga yaqin (o'xshash) suksessiyalar bo'ladi. Ana shunga qarab suksessiyalami yashash sharoitlariga ko'ra klassifikatsiyalash mumkin. Chunonchi, suv sharoitida rivojlangan suksessiyalami gidroseriya, sho'rlangan joylanda rivojlangan suksessiyalami galoseriya deyiladi.

4-mavzu: Biosfera xaqida ta’limot
Reja:
1.Biosfera tushunchasi, uning chegaralari takibiy qismlari va funksiyalarini.

2.Biosferada biosmassaning tarqalishi, moddalarning, energiyaning davriy aylanishining moxiyati va axamiyati.

3.Biogen igratsiyada qatnashuvchi asosiy guruxlarni – produtsentlar, konsumentlar, redutsentlarni.
Tayanch iboralar: biosfera, gaz almashinish funksiyasi, konsentratsiyalash funksiyasi, oksidlanish–qaytarilish funksiyasi, biokimyoviy funksiyalar, produtsentlar avtotrof organizmlar, biogen migratsiyasi

4.1.Biosfera tushunchasi, uning chegaralari takibiy qismlari va funksiyalarini.
Biosfera (yunoncha bios – xayot, sfera – shar so‘zlaridan olingan) tushunchasi fanga birinchi marta avstriyalik geolog olim E.Zyuss tomonidan tirik organizmlar yashaydigan er qobig‘ini belgilash maqsadida kiritilgan. Biosfera xaqidagi taolimotni rus akademigi V.I. Vernadskiy yaratgan va rivojlantirgan.

Biosfera- tirik organizmlar yashaydigan va ularning taosirida tinmay o‘zgaradigan er shari qobig‘ining bir qismidir. Erdagi xamma biogeotsenozlarning yig‘indisi umumiy ekologik sistema – biosferani xosil qiladi. SHunday qilib, biosferaning elementar (eng kichik) birligi biogeotsenozalar xisoblanadi.

Biosfera tirik va o‘lik tarkibiy qismlardan iborat. Sayyoramizda yashaydigan xamma tirik organizmlarning yig‘indisi biosferaning tirik moddasini tashkil etadi. Tirik organizmlar, asosan Erning gazsimon (atmosfera) suyuq (gidrosfera) qattiq (litosfera) geologik qobiqlarida joylashgan. Keyingi maolumotlarga qaraganda biosferaning yuqori chegarasi dengiz satxidan 22 km balandlikda, atmosferaning quyi qatlami troposferada joylashgan.

Xayot gidrosferaning xamma qismida hatto eng chuqur – 11 km gacha bo‘lgan joylarda xam uchraydi. Xayot erning qattiq qobig‘i litosferaning yuqori qatlamlarida 3-4 km chuqurlikkacha bo‘lgan masofada tarqalgan. Biosferaning quyi chegarasi okeanlarning eng chuqur joylariga va litosferada neftp bor bo‘lgan, anaerob bakteriyalar yashaydigan qismlariga tarqaladi. Biosferaning o‘lik tarkibiga atmosferaning, gidrosferaning va litosferaning moddalar va energiya almashinuvi jarayonida qatnashuvchi qismlari kiradi.

Sayyorada xayot chegaralari biosferaning chegaralarini aniqlaydi. Biosfera – Erning tirik organizmlar yashaydigan geologik qobiqlarining bir qismidir.

Biosferaning o‘ziga xosligi organizmlar faoliyati tomonidan iroda qilinuvchi moddalarning davriy aylanishidir. Biosfera energiyani tashqaridan – quyoshdan olgani uchun ochiq sistema xisoblanadi. Tirik organizmlar moddalar davriy aylanishini iroda qilib, sayyoraning yuzasini o‘zgartiruvchi kuchli geologik omil xisoblanadi.

Tirik moddaning funksiyalari. Tirik moddaning quyidagi asosiy biokimyoviy funksiyalari mavjud:

1) gaz almashinishi; 2) oksidlanish qaytarilish; 3) konsentratsiyalash, jamg‘arish; 4) biokimyoviy.

Gaz almashinish funksiyasi fotosintez va nafas olish jarayonlariga bog‘liq. Avtotrof organizmlarning organik moddalarni sintezlash jarayonida qadimgi atmosfera tarkibidagi korbonat angidrid ko‘p miqdorda sarflanadi. YAshil o‘simliklar toboro ko‘payib borishi bilan atmosferaning gaz tarkibi xam o‘zgara boshlaydi. Korbonat angidrid miqdori kamayib, kislorod orta boshlaydi. Atmosfera tarkibidagi kislorodning xammasi tirik organizmlar faoliyati natijasida xosil bo‘ladi. Nafas olish jarayonida kislorod sarflanib, karbonat angidrid xosil bo‘ladi va yana atmosferaga chiqariladi. SHunday qilib tirik organizmlarning faoliyati natijasida xosil bo‘lgan atmosfera xozirgi davrda xam ularning faoliyati tufayli saqlanib turadi.

Konsentratsiyalash funksiyasi – tirik organizmlar tomonidan atrof-muxitda tarkqalgan kimyoviy elementlarning to‘planishidir. O‘simliklar fotosintez jarayonida kimyoviy elementlarni tuproqda, kaliy, fosfor, azot, vodorod va boshqalarni, havodan uglerod olib xo‘jayraning organik moddalari tarkibiga kiritadi. Jamg‘arish funksiyalari tufayli tirik organizmlar ko‘p miqdorda cho‘kma jinslarni, masalan, bo‘r, ohak jinslarini hosil qiladi.

Oksidlanish–qaytarilish funksiyasi – o‘zgaruvchan valentlikka ega bo‘lgan kimyoviy elementlarning temir, oltingurgut, marganets, azot va boshqalarni aylanishini taominlaydi. Masalan: tuproqdagi xemosintezlovchi bakteriyalar ana shu jarayonlarini amalga oshiradi. SHuning natijasida N2S , temir rudasining baozi turlari, xar xil azot oksidlari xosil buladi.

Biokimyoviy funksiyalar tirik organizmlarning xayot faoliyati davomida va ularning o‘limidan keyin biokimyoviy jarayonlarni taominlaydi. Biokimyoviy funksiya organizmlarning oziqlanishi, nafas olishi, ko‘payishi, o‘lgan organizmlarning parchalanishi, chirishi bilan bog‘liqdir.

Biomassa, quruqlik yuzasi va okean biomassasi.

Biosferadagi tirik moddalarning umumiy massasi biomassa deyiladi. Xozirgi davrda Erda yashaydigan o‘simliklarning 500 mingga yaqin turi, xayyovonlarning esa 1,5 millonga yaqin turi aniqlangan. SHularning 93%i quriqlikda, 7%i esa suvda yashaydi.

Quyidagi jadvalda suvda xam quriqlikda yashovchi organizmlarning quruq massasi tonnalardan ifodalangan.
2.Biosferada biosmassaning tarqalishi, moddalarning, energiyaning davriy aylanishining moxiyati va axamiyati.

Okeanlar er yuzining 70 foizini egallashiga qaramay, Er biosmassasining 0,13 foizini xosil qiladi. O‘simliklar maolum bo‘lgan organizmlar turlarining 21 foizini, Er biomassasining 99 foizidan tashkil etadi. Xayvonlar turlari barcha organizmlarning 79 foizini qamrab olganiga qaramay, ularning biomassasidagi xissasi 1 foizdan kamroqdir. Xayvonlarning ichida 96 foizi umirtqasizlardan, 4 foizi esa umirtqalilardan iborat. Umirtqaliklarning esa faqat 10 foizi sut emizuvchilarga to‘g‘ri keladi. Keltirilgan mahlumotlar Erda yashaydigan organizmlarning asosiy kupchiligi xali evalyusiyada yuqori pog‘onaga ko‘tarilmaganligidan dalolat beradi. Tirik moddaldar o‘zining massasiga ko‘ra o‘lik moddalarning faqat 0,001 – 0,02 foizinigina xosil etsa xam, lekin biosferaning asosiy funksiyalarini amalga oshirishda eng muxim rol o‘ynaydi. Tirik moddalar biosferaning eng muxim tarkibiy qismi bo‘lib, geokimyoviy jarayonlar natijasida Erning boshqa qobiqlariga juda katta taosir ko‘rsatadi.

Quriqlik biomassasi. Quriqlik yuzasining turli qismlarida biomassaning miqdori bir xil emas. Qutblardan ekvatorgacha biomassa miqdori va organizmlar turlarining soni tobora ortib boradi. Ayniqsa, tropik o‘rmonlarda o‘simliklar turlari juda ko‘p bo‘ladi, zich va bir necha yaruslarda o‘sadi. Hayvonlar xam xar xil yaruslarda joylashadi. Ekvator biogeotsenozlarida xayot zichligi juda yuqori bo‘ladi Organizmlar o‘rtasida yashash joyi, oziq-ovqat, yorug‘lik, kislorod uchun kuchli raqobat kuzatiladi. Qktblarda buning aksini kuramiz. Odamning taosirida biomassa xosil bo‘ladigan maydonlar keskin o‘zgarishi mumkin. SHuning uchun xam sanoat va qishloq xo‘jalik maksadlarida tibiiy resursdan oqilona foydalanish zarur. Quruqlik yuzasining asosiy qismini tuproq biogeotsenozlari egallaydi. Tuproqning hosil bo‘lishi juda murakkab jarayon bo‘lib, uning tarkib topishida tog‘ jinslari birlamchi axamiyatga ega. Tog‘ jinslariga mikroorganizmlar, o‘simlik va hayvonlarning taosirida Erning tuproq qatlami asta-sekin shakllanadi. Organizmlar o‘zining tarkibida biogen elementlarini to‘playdi. O‘simlik va hayvonlar o‘lganidan, parchalanganidan keyin ulardagi elementlar tuproq tarkibiga o‘tib, biogen elementlar to‘planib boradi. SHuningdek oxirigacha parchalanib ulgurmagan organik moddalar xam tuprokda tuplanadi. Tuprokda tirik organizmlar xam zich joylashgan. Masalan, 1t qora tuproqda mikroorganizmlarning soni 25x108 ga etishi mumkin, 1 ga tuproqda 2,5 millionga yaqin yomg‘ir chuvalchangi yashashi mumkinligi aniqlangan. Tuproqda gazlar almashinishi xam tinmasdan davom etib turadi. Havo tarkibidagi kislorod o‘simliklarga yutiladi va kimyoviy birikmalar tarkibiga kiradi. Azot esa ayrim bakteriyalar tomonidan o‘zlashtiriladi. Kunduzi tuproq qiziganda undan karbonat angidrid, vodorod sulg‘fid, ammiak ajraladi. SHunday qilib, tuproq biogen usulida xosil buladi. U anorganik va organik moddalardan xamda tirik organizmlardan tashkil topadi. Biosferadan tashqarida tuproqning hosil bo‘lishi mumkin emas. Tuproq tirik organizmlarning yashash muxiti bo‘lib, undan o‘simliklar o‘ziga oziq moddalar bilan suvni oladi. Tuproqda kechadigan jarayonlar moddalarning biosferada aylanishining tarkibiy qismini tashkil etadi. Odamning xo‘jalik faoliyati ko‘pincha tuproq tarkibining tobora o‘zgarishiga, undagi mikroorganizmlarning nobud bo‘lishiga olib kelishi mumkin. SHuning uchun xam tuprqdan oqilona foydalanish tadbirlari ishlab chiqilishi zarurdir.

Okean biomassasi. Suv biosferaning muxim tarkibiy qismlaridan bo‘lib, tirik orgnizmlarning yashashi uchun eng zarur omillardan biri hisoblanadi. Suvning asosiy qismi okean, dengizlardayu Okean va dengiz suvi tarkibiga 60 ga yaqin kimyoviy elementdan iborat bo‘lgan mineral tuzlar kiradi. Organizmlar xayoti uchun juda zarur bo‘lgan kislorod va karbonat angidrid gazlari suvda yaxshi eriydi. Suvdagi xayvonlar nafas olish jarayonida karbonat angidrid ajratadi. O‘simliklar fotosintezi natijasida esa suv kislorod bilan boyiydi. Okean suvlarining 200 m gacha bo‘lgan eqori qatlamida bir xo‘jayrali suv o‘tlari juda ko‘p bo‘lib, ular mikroplanktonni (yunoncha «planktos» - sayyor, ko‘chib yuruvchi degan so‘zdan olingan) xosil qiladi. Sayyoramizdagi fotosintez jarayonining 30 foizga yaqin suvda kechadi. Suv o‘tlari quyosh energiyasini qabul qilib, uni kimyoviy reaksiyalar energiyasiga aylantiradi. Suvda yashaydigan xayvonlarni oziqlanishida plankton asosiy axamiyatga egadir. Suvning tupiga yopishib xayot kechiradigan organizmlar bentos deb ataladi ( yunoncha «bentos» - chuqurdagi degan so‘zdan olingan). Okeanning tupida juda ko‘p bakteriyalar mavjud bo‘lib, ular organik moddalarni onorganik moddalarga aylantiradi. Gidrosfera xam biosferaga kuchli taosir ko‘rsatadi. Gidrosfera sayyorada issiqlik va namlikning taqsimlanishida, moddalar aylanishida muxim rol o‘ynaydi.