rurligi to ‘g‘risidagi masalani keskin qo'ygan dastlabki asarían ham o'sha
yerda dunyo yuzini ko'rdi. Bular «Hindistonda bir farangi ila buxorolik bir
mudarrisning bir necha masalalar ham usuli jadida xususida qilgan
munozara&i», «Bayyonoti sayyohi hindi» (H ind sayyohi qissasi) asarían,
«Sayxa» nomli shc’rlar to 'p lam i va boshqalar edi.
Sadriddin Ayniyning guvohlik berishicha, chor hukumati Fitratning
asarían paydo bo'Ia boshlagan birinchi kunlardanoq ulaming tarqatilishini
taqiqladi. Tadqiqotchi H. Boltaboev fikricha, «Chor Russiyasi nafaqat Fitrat
asarlarini, balki uni o'qigan kishilami ham qattiq ta ’kib ostiga ola boshlagan.
Chunki Fitrat va uning hammaslaklari ilgari surgan jadidchilar g'oyalari
hatto bolsheviklaming g‘oyalaridan ham zararliroq hisoblangan edi»1.
Fitratning jum alistik chiqishlarigina emas, balki taiixiy, ülologik,
pedagogik ilmiy maqolalari ham publitsistik ruhi bilan ajralib turadi. Uning
1915-yilda Buxoroda nashr etilgan «Oila» kitobí bunga misol bo'la oladi.
Nashrning ikkinchi qismida yozuvchi Buxorodagi ijtimoiy qatlamlarga
shunday ta ’rif beradi: «Buxoro aholisi turii toifa va guruhlardan iborat.
Ba’zilari mulla, ba’zilari sipohi, bir gunihi tijoratchi, bir toifa kosiblar va
to ‘d a dehqonlardan iborat. Bu toifa orasida multalaming fikriy tarbiyalari
yaxshidek ko‘rinadi. Vaholanki, ulaming har biri yigirm a-o'ttiz yil umdarini
madrasalarda tahsil bilan o ‘tkazdilar, lekin o'qiganlarini sizlarga tushuntirib
bera olmaydilar. M abodo, biror narsani tushuntirmoqclii bo‘lsalar Irnm
arabcha so‘zlardan nutqlarini shunday to'ldirib tashlaydilarki, omma bu
nutqini tushunmaydi, ulam ing so'zlaiini rad etsangiz, darrov tahqir va
haqoratga o ’tadilar, joni johillik va kofirlikda aybiaydilar»2.
M uallif Yevropa m am lakatlari bilan o ‘z yurtidagi ta ’lim darajasini
taqqoslar ekan, Yevropada odam lar bilimi ham da qabiliyatlarini rivoj-
lantirib borish tufayli lavozimlar va xizmat mavqelariga ega boiishlarini
ta ’kidlaydi. Shu boisdan ham ular faol va ju r’atlidirlar. Buxoroda esa
m ansabdorlar, sipohlar hech narsa bilishmaydi va masalaning bu tomoniga
e ’tibor berishmavdi, deb yozadi Fitrat.
«Bu jam oa qaysi mansabga ko‘tariIsalar va qaysi mansabdan tushsalar,
ilmu iqtidorlarining bunga dahli yo‘q, balki ham m asini tasodifdan,
om addan va taqdirdan deb biladilar. Binobarin, ulam ing aksari bir-ikki
duoxonu jodugarlar bilan hamkorlik qilib, ularga sig‘inib yuradilar.
U lardan eng kattalari va qazo-qazolari ham mansab umidida bir dasta
chirkin pashsha bosgan qog‘ozni ezib ichadilar. Qaysilarining uylariga
kirsangiz, ustun va ayvonlarida duolar osilganini ko'rasiz»3.
1917—1918-yiïlarda Fitrat Samarqqandda cl^iqayotgan «Hurriyat»
gazetasiga muharrir bo‘lib, unda o ‘zining ham ko‘plab maqolalari, she’r-
larini e ’ion qildi. 1917-yil aprelda Amir Olimxon askarlari Registon
m aydonida tinch namoyishchilarga qarata d*i ochdi, o'n lab kishilar qa-
m oqqa olindi. Fitrat va boshqa jadidlai^a Buxoroni tark etishga to ‘g‘ri
1 Boltaboyev H. A bdurauf Fitrat hayoti va ÿodi. T.: 1992, 8-bet.
2 0 ‘sha manba. 59-bet.
3 Fitrat A. Oila. T., 2000. 57—58-bctlar.
www.ziyouz.com kutubxonasi
keldi. Fitratning «Samarqand» gazetasidagi dastlabki chiqishi Buxoroda yuz
bergan ana shu fojeaga bag‘ishJandi.
Voqeani tahlil qilar ekan, u shunday yozdi: «K o‘rdim , kezdim,
eshitdim, o'qidim . Mamlakatlar orasida Turkistonim iz kabi baxtsiz bir
mamlakat yo'qdir. Butun yolg‘izgina otlam i tarixda q o ‘yib ketgan el-
uluslaming ezilib ketdiklariga birinchi sabab shul ayriliq, shul ittihod-
sizlikdir. Biz turkistonliklardagi bu ittihodsizlikdan ko‘proq foyda ko'igan,
kattaroq osilg'on eski Rusiya hukum ati edi»1. «Turkiston viloyatining
gazeti», «Buxoroi sharif», «Sadoi Turkiston», «Ishtirokiyun» gazetalarida
Fitratning o'sha zamondagi o 'ta dolzarb masalalar ko'tarilgan ko‘plab
asarían e ’lon qilindi.
1923—1924-yillarda Fitrat Moskva, Petrogradda yashab, bu yerdagi
oliy o'quv yurtlarida arab, fois, turkiy tillardan dars berdi va yangi
asarlarini e ’lon qildi. Leningrad universiteti sharq fakuitetining ilmiy
kengashi unga professor unvonini berdi.
Vataniga qaytgach, ilmiy faoliyat bilan mashg‘ul b o ‘ldi, tarix,
adabiyot, til, musiqa, san’at sohasida ko‘plab darsliklar, ilmiy asarlar
tayyorlab, nashr citirdi, talay gazetalar, jum allar bilan ham korlik qildi. U
bir qator asarlar, ilmiy tadqiqotlar yaratdi. «Sarf. 1-kitob. 0 ‘zbek tili
qoidalari to ‘g‘risida bir tajriba», «Sarfi zaboni tochiki», «M uxtasar islom
tarixi», « 0 ‘zbekcha til saboqligi», «M uqadimot al-adab», «Bedil», «Aruz»,
« 0 ‘zbek adabiyoti namunalarí», «XVI asrdan so'ngra o ‘zbek adabiyotiga
bir qarash» va boshqalar shular jum lasidandir.
Biroq
Fitratning
ilmiy-pedagogik
faoliyatida
yorqin
ifodalangan
vatanparvarlikni mavjud tuzum «miïlatchilik va aksilinqilobchilik» sifatida
baholadi. Oqibatda, u 1938-yilda o ‘zbek xalqining boshqa ko‘plab iste’dodli
vakillari qatori otib tashlandi. Bugungi O'zbekistonda Abdurauf Fitratning
asarlari, g'oyalari yangi umr kasb etib, o'tmishni yaxshiroq bilishga yordam
beribgina qolmasdan, muallif va uning maslakdoshlari himoya qilgan ezguliklar
yoiida sobit va sodiq bo'lishga ham bizni o'igatmoqda.
Shunday qilib, Turkistonning XIX asr oxiri—XX asr boshlaridagi ilg‘or
mutafakkirlari jurnalistik va publitsistik faoliyatining tahlili ularning deyarli
barchasi, bir tomondan, chorizm ning Turkistondagi mustamlakachilik
hukmronligiga, ikkinchi tom ondan, o ‘z xalqi hayotidagi um rini yashab
b o lg an hamma narsaga qarshi kurashganliklarini ko‘rsatib turibdi. U lar
ning shon-shuhratga cho‘lg‘angan ijodiy faoliyati taraqqiyot, m a'rifat, fan
rivoji hamda davlat mustaqilligi, jonajon Vatanning porloq kelajagi y o iid a
milliy qadriyatlar bilan jahon tam adduni yutuqlarini tarkiban uyg*un-
lashtirish g'oyalari ila sug‘orilgan.
Mahalliy gazeta va jum allar. Rossiyadagi 1917-yil fevral inqilobidan
va oktabrda bolsheviklar hokimtyatga kelgaularidan keyin Turkistonning
gazeta-jurnal olamida katta o ‘zgarishlar yuz berdi. 0 ‘zbek tilidagi gazetalar
soni ko‘paya borib, 1917-yil bahoridan «Najot», «ShoToi islom», «Turón»
(Toshkent) «Farg‘ona sahifasi» (N am angan), «Hurriyat» (Sam arqand), «El
1 «Hurriyat*, 1917, 28-iyul.
www.ziyouz.com kutubxonasi
Dostları ilə paylaş: |