‘zbekiston respublikasi oliy va 0 ‘rta maxsus ta’lim vazirligi

G azeta  aniq-ravshan  faktlar,  boshqa  nashiiam ing  materialiariga 
ishoralar  bilan  mahailiy  gazetxonga  rasmiy  hokimiyat  ja r  solayotgan 
shiorlar,  dasturlar  va  ulam ing  amaldagi  harakatlari  o'rtasidagi  farqn: 
k o ‘rsatib  berardi.  Uning  m aqolalari  asosan  ommada  ijtimoiy  siyosiy  ongni 
shakllantirishga,  mavjud  ÿtim oiy-siyosiy  imtiyozli  boy-badavlat  toifalar 
hapida  aholining  ularga  qaram ,  huquqsiz,  zulm  va  qashshoqlikda  kun 
k o iib   kelayotgan qatlamlari  borligini  tushungan holda  yo'naltirilgan  edi.
Shu  m a’noda,  masalan,  «D unyo  boylari  va  m ehnatdan  boshqani 
bilm aydiganlar  xususida»  sarlavhali  maqola  e ’tiborga  molikdir.  Unda 
zam ondoshlar  uchun  yangiclia  ohang-bunday adolatsizlikka  barliam  berish 
m um kinligiga,  lekin  buning  u chun  xalq  manfaatlariga  zid  siyosatga  qarshi 
kurashda  birlashish  lozimligiga  ishonch  ohangi  yangradi.  G azeta  ilk 
sonidayoq  toshkentlik  tem iry o ic h ila m i  ular  ma’muriyatining  adolatsiz 
xatti-harakatlaridan  himoya  qilib  chiqdi.  Uning  sahifalarida  o 'sh a  davr 
ijtim oiy  hayotining  xarakterli  hodisalaridan  bo'lgan  Rossiya  yutuqlarini 
o ‘zlashtirishga,  uning  ziyolilari  va  xalqi  bilan  yaqinlashishga,  rus  tili  va 
adabiyotini  o'zlashtirishga  e ’tib o r  qaratish  bilan  bir  vaqtda  chortzm 
siyosatini  tanqid  qilish ham  o ‘z  aksini  topdi.
G azetada  liberallar  va  murosachilaming  1905-yil  manifestiga  nisbatan 
ijobiy  munosabatlar  bildirilgan,  xalq  podshoga  bo'ysunishi,  osoyishtalik 
saqlashi,  ish  tashlashlarda  ishtirok  etmasligi  kerak,  deb  hisoblaydigan 
m aqolalari  ham   berilardi.  U m um an  olib  qaraganda,  «Taraqqiy»  gazetasining 
faoliyati  milliy-ozodlik,  xalqqa  o 'z   davlatini  o ‘zi  boshqarish  huquqi  berilishi 
uchun  kurashuvchi  matbuot  nam unasi  boidi.  Uning  boshqa  bir  muhim 
shiori-turm ushni  o ‘zgaitirish,  o ‘z  um rini yashab  bo‘Igan  urf-odatlar, jamiyat 
taraqqiyotiga to ‘siq boiuvchi  bid’atlardan qutulishdan iborat edi.
G azeta  maorifni  rivojlantirisluii,  yangi  kasbiarga  o ‘rgatishni  yoqlarkan, 
o ‘quvcliilam i  bunday  sa’y-liarakatlam i  qo‘Uab-quwatlashga  chorladi.  Uning 
m ateriallari  oddiy  gazetxonlarga,  mehnatkashlaming  keng  qatlamlariga 
m o'ljallangan bo'lardi.  Ularda ju d a  jo ‘n   misollar asosida Turkiston va boshqa 
m am lakatlarda  xalqlar  o 'z   huquqlari  uchun  qanday  kurash  olib  borishlari 
ko‘rsatib  berilardi.  «Endi  bizlar  do'st  kim,  dushman  kim  ekaniga  xo‘b 
tushundlk.  Boylar, to'ralar xotiri  u chun gazetachilarimiz har qancha so‘karga 
ko shish qilsalar ham,  biz alaming  so'zlariga quloq solmasmiz*.
G azetaning  birinchi  sonida  podsho  hukumaii  O'zbekistonda  mahaliiy 
tillarda  gazeta  va jum allar  nashr etishiga butun  choi.'lar bilan  qarshi  turishi 
haqidagi  m aqola  e ’lon  qilindi.  «M usulm onlar  ichina  haqliq  tarqalmasun* 
deb  gazeta  va  jum allar  nashr  etqiakka  hech  ruxsai  berilmas  erdi.  Ammo 
m issionerlarga  musulmonlar  zarariga  qoralig4  tarqatmak  uchun  ijozat  erdi. 
Bu  kabi  xo‘rlik  va  zulmlarni  chekurga  rozi  boim asak,  gavdamizdan 
boshim izni,  tanam izdan jonim izni  ayrub,  bolalariniizni  etim   qilurlar  edi»1, 
deb  yozilgandi  unda.  Bulaming  barchasi o'lka  ma'muriyatining  noroziligini 
uyg'otardi.  Shu  sababli  gazetaning  dastlabki  uch  soni  musodara  qilindi, 
m u h arrir  Ism oil  Gabidov  esa sud javobgarligiga  tonildi.
www.ziyouz.com kutubxonasi

---

«Taraqqiy»  gazetasining  Turkiston  matbuoti  tarixidagi  ahamiyati, 
birinchi  navbatda,  uning  ilg‘o r  g‘oya!arni,  o ‘Lkadagi  m adaniy-m a’rifiy 
harakatni  dadil  qo'llab-quwatlaganligi  bilan  belgilanadi.  Qisqa  muddat 
nashr  etilganligiga  qaramasdan,  gazeta  katta  obro‘  qozonib,  gazetxonlar 
keng  doirasining  e ’tiborini  tortishga  muvafîaq  bo‘ldi.  M ahalliy  tilda  chiqib 
turganligi  ham  uning  ommalashuviga  yordam  berdi.  Ilgari  tub  yerli  xalq 
asosan  adabiy-diniy  adabiyotlar,  ilohiyotshunoslar  va  m a’rifatchilaming 
og'zaki  so‘zlari  asosida  tarbiyalanib  kelgan  bo‘lsa,  «Taraqqiy*  gazetasi 
dunyoviy  hayot  bilimlarini  axborotning  yangi  m anbai  bo‘lgan  vaqtli 
matbuotdan  o'zlashtirishga  yo‘l  ochib berdi.
Hoziijavob,  dolzarb  siyosiy  axborot,  korrespondensiyalar  gazetxon- 
larda  jonli  bosma  so‘zga  ehtiyoj  va  qiziqish  uyg‘otib,  jum alistikada  real 
hayot  voqealari to 'g 'ri aks  etishining ahamiyatini  his qilishga  yordamlashdi. 
G azeta  sahifalarida  o ‘zbek  matbuotining  ko‘zga  yorqin  tashlanib  turgan 
siyosiy,  publitsistik  mazmundagi  axborot-tahliliy  janrlari  rivoj  topdi. 
Bulaming  barchasi  mahalliy aholi  uchun  yangilik  edi1.  G azetaning  china- 
kamiga  milliy  xarakteri,  vatanparvarligi,  mahalliy  xalqlar  manfaatlarini 
himoya  qilishdagi  dadilligi,  siyosatning  keskin  m asalalarini  yoritganligi 
uning  birinchi  soni  chiqqan  kunni  (27-iyun)  mustaqil  O'zbekistonda 
jum alistlar,  barcha  ommaviy axborot  vositalari  xodim larining  kasb  bayrami 
qilib  belgilanishiga  asos  bo‘Idi.
«Taraqqiy»  gazetasining  mualliflaridan  olimlar  M ahm udxo‘ja  Beh- 
budiy,  V.  P.  Nalivkin,  M unaw ar  Qori  Abdurashidxonov,  shoira  Nozim a- 
xonim,  yozuvchilar  va tarjim onlar  Abdusafiho,  Ismoil  Aliyev,  Shokir  Mux- 
to r va boshqalami  sanab o'tish  mumkin.
Mahraudxo‘ja   Behbudiy  (1875—1919)  publitsistik  ijodining  o ‘ziga  xos 
xususiyatlari.  1899— 1900-yillarda  haj  safariga  chiqqan  Behbudiy  sakkiz  oy 
mobaynida  kezib,  arab  mamlakatlarini  o ‘rgandi.  U   vataniga  ko’plab 
kitoblar  va  jurnallar  bilan  qaytgach,  Ismoil  g'aspirali  nashr  etavotgan 
«Taijimon»  gazetasining  doimiy  o'quvchisiga  aylandi.  Shu  safaridan -keyin 
Behbudiy  o ‘sha  paytda  mahalliy  tilda  yagona  b o ig a n   «Turkiston 
viloyatining  gazeti»  bilan  faol  hamkorlik  qilishga  kirishdi.  «Samarqanddan 
maktublar*  rukni  ostida  doimiy  ravishda  uning  xabarlari  bosilib  turardi. 
1903-yil 
14-fevralda  e ’ion 
qilingan 
korrespondensiyasida 
Behbudiy 
Samarqandda  sudlov  ishlarida  amalga  oshirilgan  b a’zi  o ‘zgarishlar  haqida 
hikoya  qildi.  Bu  uning  odam larni  huquq  bobida  xabardor  va  ma'rifatli 
qilishga  qaratilgan  dastlabki  maqolalaridan  biri edi.
Behbudiyning  jadid  maktablarida  jug‘rofiyadan  dars  berilishiga  va 
inson  hayotida  uning  aham iyatini  ko‘rsatishga  bag‘ishlangan  «Jug‘rofiya 
ilmi»  sarlavhali  maqolasi  katta  aks-sado  uyg‘otdi.  «3  m ing  sanadan  beri 
yildan-yilga  rivoj  topib  bir  tiecha  asrdan  beri  nihoyat  m artabada  taraqqiy 
qilib,  n a f  bo‘lib.  hatto  hoziigi  sanaga  bolalar  maktabiga  ham   ushbu  ilmni 
muqaddimasidan  boshlab  dars  béradurlar.  Dunyoda  turguvchi  odam ni  al-
1 
Jalilov  A.,  O‘zganboyev  X.  0 ‘2ganboycv  X.  0 ‘zbek  m a’rifatparvarlik  adabiyo- 
tining taraqqiyotida baqtli  matbuotning roli.  T.:  «Fan»,  1993.
www.ziyouz.com kutubxonasi

---