Ózbekstan respublikasí joqarí HÁm orta arnawlí bilimlendiriw ministirligi

2.3. Tábiiy joldaslar hám kishi planetalar


Serera- kishi planeta, asteroid; 1801-jılda J.Piatssi jańalıq etip ashqan. Serera kishi planetalar ishinde eń úlkeni bolıp, diametri 770 km, ortasha kórinerlik juldız úlkenligi 7,5. Quyash átirapın 4,6 jılda bir ret tolıq aylanıp shıǵadı. Sereranıń Quyash átirapındaǵı orbitasi Mars hám Yupiter orbitalari aralıǵinda jaylasqan. Serera orbitasınıń úlken yarım kósheri, yaǵnıy onıń Quyashtan ortasha uzaqlıǵı 2,77 astronomık birlikke teń. Serera orbita tegisliginiń ekliptika tegisligine awısıwı =10°, 61, ekssentriteti ye=0,076. Hámme kishi planetalar sıyaqlı Sererada anıq geometriyalıq formaǵa iye bolmaǵan qattı dene bolıp, óz atmosferasına iye emes.
Pluton-Quyash sistemasındaǵı kishkene planeta bolıp tabıladı. Kórinerlik úlkenligi-13,65. Onı 1930 -jılı amerikalıq astronom Klayd Tóbebau ashqan. Quyashdan ortasha uzaqlıǵı 39,4 astronomık birlikke teń (29 astronomık birlikten 49 astronomık birlikke shekem ózgerip turadı). Orbitasınıń ekssentrisiteti 0,253, ekliptikaga awısıwı 17" 8'. Quyash átirapın 247,7 jılda (ortasha 4, 7 km/s tezlik menen) tolıq bir ret aylanıp shıǵadı. Pluton jáne onıń joldasi Xaron. Kórinisinen suw muzi menen oralǵan tas yadrolardan ibarat. Pluton 1979-jıldan XX -ásirdiń aqırına shekem Neptunga salıstırǵanda Quyashqa jaqın bolǵan. Jerden júdá uzaq bolǵanı ushın onıń tábiyatın úyreniw qıyın. Tábiiy dúzilisi úlken planetalar- Yupiter, Neptun hám Urannan keskin parq etedi. Pluton diametri shama menen 3000 km, massası 1,791022 kg, tıǵızlıǵı 2100 kg/m³. Plutonnıń óz kósheri átirapında aylanıw dáwiri 6,3 sutka. 1978-jılda amerikalıq astronom Jeyms Uolter Kristi Plutonnıń joldasi Xarondi ashtı. Xaronnan tısqarı Plutonnıń taǵı tórt (jámi besew) joldasi belgili: Stiks, Niks, Kerberos hám Gidra.
1 992-jılda qatar uqsas deneler ashılıwı menen Plutonnıń planeta poziciyasi talqılawı baslandı. 2005-jılda Plutonnan 27% dızbeklew Eris jańalıq ashilgan soń, Xalıq aralıq astronomiya birlespesi "planeta" termini tariypin anıqlastirdi, bul tariypti Pluton qánaatlandırmaǵanlıqtan ol planetalar qatarınan shıǵarılıp, "kishi planeta" (anıqraǵı plutoid) dep klassifikaciyalandı.