Ózbekstan respublikasí joqarí HÁm orta arnawlí bilimlendiriw ministirligi

M akemake — Quyash sistemasındaǵı úlkenligi boyınsha úshinshi orında turıwshı karlik planeta. Ekinshi eń úlken Koyper belbewi obyekti. Diametri Pluton diametriniń shama menen 60 % in quraydı. Makemakeda eń tómen ortasha temperatura shama menen 40 K (−230 °C) bolıp, onıń maydanı metan, etan hám itimal azotli muzlar menen oralǵan. Onıń bir tábiiy joldasi málim. Makemake 2005-jıldıń 31-martında M.E.Braun basshılıǵındaǵı ilimpazlar toparı tárepinen ashılǵan hám 2005-jıldıń 29-iyulinda keń jámáatshilikke daǵaza etilgen. Ol aldın 2005 FY 9 atı menen atalǵan. Keyinirek 136472 kishi planeta nomeri berilgen. Kishkine planetaǵa 2008-jıl iyul ayında Pasxa atawınıń Rapa Nui mifologiyasindagi quday Makemake húrmetine sol at berilgen.
J aqtı obyektler Makemake hám Erisga tiyisli keyingi baqlawlar hám esap-kitaplar juwmaqlanǵanǵa shekem jámáát óz jańa ashılıwların járiyalawdı keshiktirmekshi edi. Lekin, onıń ekewide bizge málim sánede daǵaza etildi. Makemake kishkene planetasın úyreniwdiń dáslepki baqlawları 1955-jıl 29 -yanvardan 1998-jıl 1-mayga shekem bolǵan waqıt aralıǵinda Palomar observatoriyasınıń Aspandı úyreniw fotoplastinkalarinda tabılǵan. Salıstırǵanda jaqtılıǵına qaramay (Jaqtılıǵı Plutonnıń besten bir bólegine teń), Makemake kóplegen hálsizlew Koyper belbewi obyektlerinen keyin tabılǵan. Kishkene planetalardı izlewde akser halda ekliptikaga (Quyash, Ay hám planetalar Jerden kórinip turǵanı sıyaqlı kórinetuǵın aspan regioni) ótkeriledi, sebebi onda obyektlerdi tabıw múmkinshiligı úlken. Aldınǵı izertlewler dawamında ol orbitanıń salıstırǵanda joqarı bólegine beyimligi hám jańalıq ashılǵan waqıtta ekliptikadan eń uzaq aralıqta jaylasqan Koma Berenitsa arqa juldız gruppasında bolǵanlıǵı sebepli jańalıq bolıp ashılıwı sozılǵan.
Gonggong (rásmiy túrde 225088 Gonggong; waqtınshalıq belgisi 2007 OR 10)-Neptunnıń artındaǵı tarqalǵan disktıń aǵzası bolǵan karlik planeta. Ol júdá eksantrik hám qıya orbitaga iye bolıp, ol Quyashtan 34-101 astronomık birlik (5,1-15,1 milliard kilometr; 3,2-9,4 milliard mil) aralıǵinda uzaqlıqta jaylasqan. 2019 -jıl jaǵdayına kóre, onıń Quyashtan aralıǵı 88 a.b. ti quraydı. Gonggong 3:10 da Neptun menen orbital rezonans payda etedi, bunda Neptun óz orbitasin 10 ret aynalǵanda, Gonggong Quyash átirapında úsh ret aylanadı. Gonggong 2007-jıl iyul ayında amerikalıq astronomlar Megan Shvamb, Maykl Braun hám Devid Rabinovits tárepinen Palomar observatoriyasında ashılǵan hám bul jańa ashılıw 2009 -jıl yanvar ayında daǵaza etilgen.
Diametri shama menen 1230 km (760 milya) bolǵan Gonggong Plutonnıń joldasi Xaronning ólsheminde bolıp tabıladı hám málim bolǵan besinshi iri Neptun artı obyekti bolıp tabıladı. Óziniń tartısıw kúshi astında plastik jaǵdayda bolıwı ushın jeterlishe dızbek hám sol sebepli kishkene planeta esaplanadı. Gonggongtıń úlken massası metannıń hálsiz atmosferasın ustap turıwǵa múmkinshilik beredi, eger bunday atmosfera az-azdan kosmosqa shıǵıp ketse de. Obyekt tártipsizlik, tasqınlar hám Jerdiń iymeyiwi ushın juwapker bolǵan Qitay suw qudayı Tezekgōng húrmetine solay atalǵan. Bul at onıń jańa ashılıwshıları tárepinen 2019-jılda obyektke at tańlawda járdem beriw maqsetinde keń jámiyetshilik ushın onlayn soraw ótkerilgende tańlandı hám Gonggong atı jeńip shıqtı.

Gonggong qızıl reńge iye, bul onıń maydanında tolinlar dep atalatuǵın organikalıq birikpeler bar ekenligi menen baylanıslı. Onıń maydanında suw muzları da bar bolıp, bul uzaq ótken zamandaǵı kriyovulkan aktivliktiń qısqa dáwirine belgi etedi. Gonggong ádetde basqa Neptun artı obiektlerine salıstırǵanda óz kósheri átirapında aste aylanadı. Onıń aylanıw dáwiri 22 saattı quraydı. Gonggongnıń aste aylanıwına onıń tábiiy joldasi (Xiangliu) tárepinen tásir etetuǵın kúshler sebep bolǵan bolıwı múmkin.

Gonggong amerikalıq astronomlar Megan Shvamb, Maykl Braun hám Devid Rabinovits tárepinen 2007-jıl 17-iyulda ashılǵan. Bul jańa ashılıw Palomar Uzaq Quyash sisteması izertlewiniń bir bólegi bolıp, Sedna regioninda, 50 a.b. ten artıq aralıqtaǵı obyektlerdi tabıw ushın ótkerilgen izertlew. Bul izertlew Samuel Oschin teleskopi járdeminde San-Diego, Kaliforniya qasındaǵı Palomar observatoriyasında ótkerilgen. Shvamb jaqtılanıw texnikasınan paydalanǵan halda suwretlerdi salıstırıw arqalı Gonggongni anıqladı. Tabılǵan suwretlerde Gonggong aste háreket etkeni kórinip, bul uzaqtaǵı obyekt ekenligi kóringen. Bul jańa ashılıw Shvambning doktorlıq dissertatsiyasınıń bir bólegi edi. Sol waqıtta Shvamb Kaliforniya Texnologiya Institutında Maykl Braunniń aspirantı edi.
Erida (karlik planeta belgisi 136199 Eris)-Quyash sistemasındaǵı málim bolǵan ekinshi iri, eń dızbek kishkine planeta bolıp tabıladı. Bul tarqaq disktaǵı Neptun artı obyekti bolıp, joqarı ekssentriklik orbitasına iye. Erida 2005-jıl yanvar ayında Maykl Braun basshılıǵındaǵı Palomar observatoriyasında jaylasqan gruppa tárepinen tabılǵan hám sol jıldıń aqırında tastıyıqlanǵan. 2006-jıl sentyabr ayında ol grek-rim jánjel hám kelispewshilik hayal qudayı húrmetine solay atalǵan. Erida Quyash sistemasındaǵı massası boyınsha on altınshı orında turatuǵın dene esaplanadı. Sonıń menen birge, búgingi kunge shekem kosmik keme kelmegen eń úlken obiekt bolıp tabıladı. Erida diametri 2,326 ± 12 kilometr (1,445 ± 7 mil), onıń massası Jerdikinen 0,28 % hám Plutonǵa salıstırǵanda 27 % úlken, Pluton kólemi tárepinen azmaz úlkenlew bolsada.
Eridanıń bir belgili tábiiy joldasi bar-Dysnomia. 2016-jıl fevral ayında Jerden Quyashdan aralıǵı 96,3 a.b. (14,41 milliard km; 8,95 milliard milya) bolıp, Neptun yamasa Plutonnan úsh ese uzaq edi. Erida hám Disnomiya 2018-jılda 2018 VG 18 jańalıq ashılǵanǵa shekem Quyash sistemasındaǵı eń uzaqta málim bolǵan obyektler edi.
Erida Plutonnan úlkenlew bolǵanlıǵı sebepli, NASA daslep onı Quyash sistemasınıń onınshı planetası dep tariyplegen. Bul keleshekte tap sonday ólshemdegi basqa obiektlerdiń ashılıwı keleshekleri menen bir qatarda, Xalıq aralıq Astronomiya Birlespesin (XAB) birinshi ret planeta terminin anıq túsindiriwge atadı. 2006 -jıl 24-avgustda tastıyıqlanǵan XAB tariypine kóre, Erida, Pluton hám Ceres „mitti planetalar“ bolıp, Quyash sistemasındaǵı málim planetalar sanı 1930 -jılda Plutonnıń ashılıwınan aldınǵı sıyaqlı segizge kemeydi. 2010-jılda Erida ústinde ótkerilgen izertlew onıń Plutonnan bir qansha kishilew ekenligin kórsetdi.