Ózbekstan respublikasí joqarí HÁm orta arnawlí bilimlendiriw ministirligi

Jer planetasınıń ulıwma strukturası

	tereńligi, km	Qatlamı	Tıǵızlıǵı,  g/sm^3^[2]
	0—60	Litosfera (5 to 200 km ge shekemgi jerdi óz ishine aladı)	—
	0—35	Topraq ( 5 ten 70 km)	2,2—2,9
	35—60	Eń joqarǵı mantiya qatlamı	3,4—4,4
	35—2890	Mantiya	3,4—5,6
	100—700	Astenosfera	—
	2890—5100	Sırtqı yadro	9,9—12,2
	5100—6378	Ishki yadro	12,8—13,1

Mars-Quyash sistemasınıń Quyashtan uzaqlıǵı boyınsha tórtinshi hám kishiligi tárepten Merkuriydan keyingi ekinshi planeta bolıp tabıladı. Bul planeta áyyemgi Rim mifologiyasindagi urıs qudayı- Mars húrmetine atalǵan. Mars atmosferası siyrek bolǵan ishki planeta bolıp, onıń qabıǵı tiykarınan Jer qabıǵına uqsas elementlerden, sonıń menen birge, temir hám nikelden ibarat yadrodan dúzilgen. Marstıń betinde soqqı kraterlari, oypatlıqlar, shól hám polyus qalpaqlari iyelegen. Sonıń menen birge, onıń Phobos hám Deimos atlı eki joldasi bar.
Mars betindegi eń itibarǵa ılayıq obiektler qatarına Olympus Mons hám Valles Marinerisni kirgiziw múmkin. Olympus Mons (latınshadan awdarması: «Alımp tawı») eń iri vulkan hám Quyash sistemasına kiretuǵın planetalardaǵı eń bálent taw bolsa, Valles Marineris (latınshadan awdarması «Marineris oypatlıǵı») Quyash sistemasındaǵı eń iri kanyonlardan biri esaplanadı. Arqa yarım shardaǵı Barealis háwizi planetanıń 40 payızın iyeleydi. Ol iri soqqıdan keyin payda bolǵan, dep boljaw etiledi. Marsda bolatuǵın kún hám mawsimlerdi Jerdegi menen salıstırıw múmkin, sebebi eki planetada da aylanıw dáwiri hám aylanıw kósheriniń ekliptika tegisligine awısıwı uqsas bolıp esaplanadı. Mars maydanında tómen atmosfera basımı (Jer atmosfera basımınıń 1 procentinen de tómen) sebepli suyıq suw bolıwı múmkin emes. Marstıń eki turaqlı polyus qalpaqları bar bolıp, olar tiykarınan mızlıqlardan ibarat. Kóplegen dáliller sonı kórsetedi, Marsda uzaq ótken zamanda suw bolǵan hám usınıń sebebinen, itimal, tirishilikte bar bolǵan. Biraq, bul planetada tirishilik bolǵanba hám sonday bolsa, búginge shekem saqlanıp qalǵanba degen sorawlar ele juwapsız qalıp atır.
M arstı izertlew 1965-jılı Mariner keńislik apparatın oǵan ushırıwdan baslandı. NASA keńislik agentliginiń Viking 1 keńislik apparatı 1976-jılda planeta sırtına qonıp, planeta sırtınan dáslepki suwretlerdi Jerge uzattı. Eki mámleket Marsqa roverlardı (planetayurarlar) tabıslı qondıra aldı, olar: AQSh (1997-jılda Sojourner roveri) hám Qitay (2021-jılda Zhurong roveri ). Sonıń menen birge, Marstı izertlew ushın kóplegen missiyalar joybarlastırılǵan bolıp, olarǵa 2026-jılda ámelge asırılıwı jobalastırılǵan. Mars sample-return mission (MSR) hám 2018-jılda jumısqa túsiriliwi jobalastırılǵan, biraq ayırım sebepler sebepli 2024-jılǵa qaldırilgan Rosalind Franklin missiyalarin kirgiziw múmkin.
Mars Jerden adam kózine qızǵish tústegi noqat bolıp kórinedi. Onıń qızg'ish reńde kórinisine sebep planeta sırtında temir oksidi keń tarqalǵanı bolıp, sonıń artınan ol Qızıl planeta, dep te ataladı. Bul planeta Jer aspanındaǵı eń jaqtı deneler taypasına kirip, kórinerlik juldız úlkenligi −2.94 ke jetedi (bunı Yupiter menen salıstırılsa, tek ǵana odan Venera, Ay hám Quyash jaqtılaw bolıp tabıladı). Tariyxtan, Mars adamlar tárepinen áyyemgi zamanlardan berli gúzetilgen hám uzaq jıllar dawamında úyrenilinip, insaniyattıń bul planeta haqqındaǵı bilimi artıp bardı.
Yupiter-Quyash sistemasınıń Quyashtan uzaqlıǵı boyınsha besinshi hám úlkenligi tárepten birinshi orındaǵı planeta bolıp tabıladı. Onıń massası Quyash sistemasındaǵı barlıq planetalardıń ulıwma massasınan eki yarım ese kóp bolıp tabıladı. Yupiter Saturn, Uran hám de Neptun menen birgelikte gazlı gigantlar qatlamına kiredi. Bul planeta adamlarǵa áyyemgi zamannan málim bolǵan bolıp, áyyemgi Rim mifologiyasidagi quday - Yupiter húrmetine atalǵan.
Yupiter tiykarınan vodorod hám geliydan ibarat. Planetanıń orayında kúshli basım astındaǵı, salmaqli elementlerden dúzilgen yadrosı bar. Planetanıń atmosferası bir neshe sızıqlarǵa bólingen, bul olardıń shegaralarında kúshli dúbeleylerdi payda etedi. Bunıń sezilerli nátiyjesi-Úlken Qızıl Daq, úlken dúbeley bolıp esaplanadı. Ol adamlarǵa XVII ásirden berli málim. Atmosfera ishine tereńlesip barǵan sayın basım hám temperatura artadı. Yupiter kúshli magnitosferaga iye.
Yupiterdiń házirge shekem 80 ge jaqın joldasi anıqlanǵan. Onıń eń úlken 4 joldasi Galileo Galilei tárepinen 1610-jıl anıqlanǵan. Yupiterdiń joldasi Ganimedtiń diametri Merkuriydikinen úlken. Evropanıń ishki qatlamında okean anıqlanǵan, Io bolsa Quyash sistemasındaǵı eń kúshli vulqanları menen belgili.
Yupiter NASAnıń 8 planetalarara stansiyaları menen gúzetilgen. Eń áhmiyetlileri «Pioner» hám «Voyager», keyinirek planetaǵa zond túsirgen «Galileo» bolǵan. Yupiterga barǵan aqırǵı apparat «Jańa Shapaqlar», házir ol Plutonga jol alǵan.
Yupiterdiń Quyashdan ortasha uzaqlıǵı 5,204 astronomık birlik (778,6 million km) ga teń. Orbitasınıń ekssentrisiteti 0,0484. Orbita tegisligi hám ekliptika arasındaǵı múyesh 18⁰. Quyash átirapında siderik aylanıw dáwiri 4332,59 sutka (11,862 jıl ), orbita boylap ortasha tezligi 13, 01 km/s. Jerden Quyashqa salıstırǵanda keri turıwı hár 398,88 sutkada qaytalanadı (sinodik dáwir), yaǵnıy bunday qarsısında turıw jaǵdayı hár gezek aldınǵısınan derlik bir ay kesh keledi. Bul waqıtta Yupiter kózge talay ayqın (Venera hám Marstan keyin) planeta bolıp kórinedi. Onıń korinerlik juldız shaması-1,2 den 2,7 ge shekem ózgerip turadı. Yupiter teleskopda elliptik disk formasında kórinedi. Kórinerlik diametri 32" den 50" ge shekem ózgerip turadı. XVII-ásir basında Yupiterdi Galilei birinshi bolıp óz teleskopinda baqlaǵan. Yupiterdiń haqıyqıy Ekvatorial diametri 143600 km bolıp, Jer diametrinen 11,26 ese úlken. Onıń polyar diametri boyınsha bosiqligi 1/16 bolıp, polyar diametri Ekvatorial diametrinen 1100 km ga qısqa bolıp tabıladı. Yupiterdiń sırtı Jer sırtınan 122 ese, kólemi 1345 ese úlken, joldaslarınıń háreketlerine tiykarlanıp anıqlanǵan massası Jerdikinen 318,36 ese úlken, yaǵnıy 191029 g; lekin tıǵızlıǵı Jer tıǵızlıǵınan 0,24 úlesine teń, yaǵnıy 1,33 g/sm³. Yupiter betindegi salmaqlıq-tezleniwi Jerdikinen 2,51 ese úlken, kritikalıq tezlik, yaǵnıy salmaqlıq kúshi tásirin jeńiw tezligi 59,5 km/s. Teleskopda baqlanǵanda Yupiter sırtında ekvator boylap qara belbewler kórinedi. Bul belbewler waqıt ótiwi menen ózgerip turadı, bunnan kórinip atırǵan qubılıslar onıń sırtında emes, bálki atmosferasına tiyisli, degen juwmaq kelip shıǵadı. Yupiter gárdishinde bunday ózgerip turatuǵın belbewlerden basqası derlik turaqlı, ózgermeytuǵın detallarda baqlanadı.
Saturn-Quyash sistemasındaǵı úlken planetalardan biri; Quyashdan uzaqlıǵı boyınsha 6 planeta. Quyashdan ortasha uzaqlıǵı 9,58 astronomık birlik (1429, 3 mln. km) ga teń. Úlkenligi tárepinen Yupiterden keyin 2 orinda. Orbitasınıń ekssentrisiteta 0,056 bolǵanı sebepli bul aralıq perigeliyde qısqarıp, afegeliyde uzayip turadı. Saturn Quyash átirapın óz orbitasi boylap 29 jıl 167 kúnde bir ret tolıq aylanıp shıǵadı. Onıń óz kósheri átirapındaǵı aylanıw dáwiri ekvatorında 10 saat 14,5 min. bolsa, polyusına tárep Yupiterdegi sıyaqlı artıp baradı. Saturnıń ortasha radiusı 58 mıń km, ekvatorında 60 mıń km ga jaqın. Saturnnıń tıǵızlıǵı 0,72 g/sm³ (bul Jer tıǵızlıǵınan 0,13) ke, onıń massası 5681027 g (Jer massasınan 95,28 ese úlken) ga teń. Ol, tiykarınan, vodorod hám geliydan ibarat. Planeta ekvatorınıń óz orbita tegisligine awısıwı 26°45'ni quraydı. Saturn sırtında ekvatorı boylap sozılǵan qara regionlar hám aq daqlardı baqlaw múmkin. Spektroskopik tekseriwler Saturn atmosferası, tiykarınan, vodorod (N₂) hám metan (SN₄) den ibarat ekenligin kórsetken bolsa, keyinirek ol jaǵdayda atsetilen (S₂ N₂) hám etan (S₂ N₆ ) tabılǵan.
Saturn úzliksiz radionurlanıwǵa hám óz magnit maydanına iye. Saturn atmosferasında sonday tómen muzlamaytuǵın metan hám ammiak tabılǵan. Saturndı dáslepki ret Galiley 1610 -jılda jańalıq etip ashqan.
Saturnnıń ájayıplıǵı átirapındaǵı halqası bolıp tabıladı. Saturnnıń ekvator tegisligi boylap jaylasqan bul halqa, tiykarınan, 3 bólek konsentrik halqadan ibarat. Hámme halqalar derlik ashıq bolıp, olar arqasındaǵı juldızlardı kóriw múmkin. Halqalardıń qalıńlıǵı bir neshe km, diametri 250 mıń km, jası 100 mln.jıl átirapında. XX-ásirdiń baslarında aq halqalar pútin qattı deneden ibarat emesligi, olar Saturn átirapında Kepler nızamı tiykarında aylanatuǵın ayırım ayrim qattı bóleklerden dúzilgenligi anıqlanǵan. Halqalardıń infraqızıl spektrlari, tiykarınan, muz hám qıraw spektrlariga uqsaydı. Saturnnıń 22 tábiy joldasqa iye. Olardan eń úlkenleri: Mimas, Enselad, Tefiya, Diona, Reya, Titan, Giperion, Yapet, Feba, Yanus. Titan massası hám úlkenligi (4850 km) tárepinen Quyash sistemasındaǵı úlken (ol Aydan da úlken) joldas bolıp esaplanadı. Titan metan hám vodoroddan ibarat atmosferaǵa iye. Saturn joldaslarınan tek Feba óz orbitasinda basqalarǵa salıstırǵanda teris jaǵına háreketlenedi. Ol áyyemgi Rim mifologiyasindagi quday-Saturnus húrmetine atalǵan. Saturn belgisi qudaydıń oragın ańlatadı.
Saturn planetası tiykarınan vodoroddan ibarat, sonıń menen birge az muǵdarda geliy hám basqa elementler de ushırasıp turadı. Yadroǵa jaqın tarawı bolsa metallasgan vodorod menen o'ralmish tas hám muzdan ibarat. Sırtqı atmosferası ádetde bir tusda, biraq geyde turaqlı daqlar payda bolıp turadı. Saturnda samal tezligi 1,800 km/saat ga jetiwi múmkin, bul Yupiterdegiden júdá tez. Saturn magnitosferaga iye bolıp, ol Jerdikinen kúshsiz bolsada, Yupiterdikinen qattılaw bolıp tabıladı.
S aturn gaz planetaları túrine kiredi: ol tiykarınan gazlardan ibarat bolıp, qattı maydanǵa iye emes. Planetanıń salmaǵı Jerdiń salmaǵınan 95 ret úlken, biraq Saturnnıń ortasha tıǵızlıǵı tek 0,69 g/sm³ ibarat bolıp, sol ózgesheligine qarap, ol Quyash sistemasındaǵı tıǵızlıǵı suwdan jeńil bolǵan birden-bir planeta bolıp tabıladı.
Uran-Quyash sistemasına kiretuǵın 8 planetadan biri; Quyashtan uzaqlıǵı boyınsha 7 planeta. Quyashdan uzaqlıǵı 19,19 astronomık birlik (2872,0 mln. km) ga teń. Orbita ekssentrisiteta 0,047, orbitasınıń ekliptika tegisligine iyiliwi 0,77°. Quyash átirapında tolıq aylanıw dáwiri (siderik yamasa juldız aylanıw dáwiri) 30685 Jer sutkasına (84,015 tropik jılǵa ) teń. Urannıń kórinerlik juldız úlkenligi 6 t ga teń bolıp, teleskopta ańsat kórinedi. Júdá úlkeytirilip disk jaǵdayında kórilgende ol jaǵdayda hesh qanday sızıq yamasa daq bar ekenligi sezilmeydi. Urannıń Ekvatorial diametri 52400 km yamasa Jerdiń 3,98 diametrine teń. Massası Jer massasınan 14,56 ese úlken; ortasha tıǵızlıǵı 1,22 g/sm³, óz kósheri átirapında aylanıw dáwiri 17,2 saat. Urandı V.Gershel 1781-jılda ashqan. Uran Quyashtan júdá uzaq jaylasqanı ushın odan alatuǵın jaqtılıq hám ıssılıq Jerdegige salıstırǵanda 370 ese kem, biraq onıń jaqtılıq qaytarıw ózgesheligi planetalar arasında eń joqarı esaplanadı. Urannıń sferik albedosi 0,93 ke, geometriyalıq albedosi 0,57 ge teń. Urannıń ishki dúzilisin teoriyalıq tekseriwden sol zat anıqlandı, sırtqı gaz qabıǵı vodorod (H₂), neon (Ne) hám metan (SN₄) hám olardıń ulıwma massası planeta tolıq massasınıń 10% in, ishki bóleginiń kubı suwdan ibarat bolǵan suyıq yadronı quraydı. Urannıń 10 nan artıq joldasi belgili. Onıń eń jarıq joldasları-Titaniya hám Oberonlardi 1787-jılda V.Gershel, kemrek jaqtılıqtaǵı Ariyel hám Umbriyelni 1851-jılda U.Laplas, Mirandani amerikalıq astronom J.Koyper 1948-jılda tapqan. 1977-jılda Uranda halqalar bar ekenligi anıqlandi.
Neptun-Quyash sistemasında Quyashdan uzaqlıǵı boyınsha 8-planeta. Kózge kórinbeydi.Fransuz astronomı U.Leveryeniń matematikalıq esaplawları tiykarında 1846 -jıl nemis astronomı I.Galle jańalıq ashqan. Quyashdan ortasha uzaqlıǵı 30,071 astronomık birlik (4498,6 mln. km). Orbitasınıń ekssentrisiteti 0,008, orbita tegisligi ekliptika menen 46' múyesh quraydı. Quyash átirapındaǵı aylanıw dáwiri 164,788 jıl, óz kósheri átirapında 16 saatta aylanıp shıǵadı. Neptunnıń Ekvatorial radiusı 24750 km, massası Jer massasınıń 17,25 úlesine teń. Neptun planetasınıń ortasha tıǵızlıǵı basqa gigant planetalar sıyaqlı 1,71 g/sm³ qa teń. Ekvatorda salmaqlıq kúshi tezleniwi 15 m/s², Neptun sırtında ekinshi kosmik tezlik 25 km/s. Neptun atmosferası vodoroddıń metan menen bir az qospasınan ibarat molekulalarınan ibarat. Neptunnıń sırtqı qatlamınıń temperaturası 200° átirapında. Ápiwayı kóz benen Neptundı kórip bolmaydı. Teleskopda múyesh diametri shama menen 2,5" bolǵan jasıl disk bolıp kórinedi. Neptunnıń 8 tábiiy joldasi bolıp, olardan 2 i úlken- Nerida hám Triton bar.
N eptunnıń jańalıq bolıp ashılıwı astronomiyanıń úlken jetiskenliklerinen biri bolıp tabıladı. Uran jańalıq ashılǵannan eki jıl ótkennen keyin, 1783-jıl orıs astronomı A.N.Leksel (1740—84) onıń háreketin úyrenip, Urannıń esaplanǵan joldan úzliksiz túrde iyiliwin anıqladi, bul iyiw 8-belgisiz planetanıń tásiri ekenligin aytqan. Bul gipotezani fransuz fizigi D.F.Arago qollap-quwatlaǵan. J.K.Adame hám U. Leveryelar bir-birinen ǵárezsiz halda onıń ornın ózbetinshe islep shıqqan.