Ózbekstan respublikasí joqarí HÁm orta arnawlí bilimlendiriw ministirligi

Venera yamasa Sholpan juldızı — Quyash sistemasınıń Quyashtan uzaqlıǵı boyınsha ekinshi planeta.
Venera — ishki planeta hám Jer aspanında Quyashdan 48° den uzaǵıraq uzaqlaspaydı. Venera — jaqtılıǵı boyınsha aspandaǵı úshinshi dene. Ol áyyemgi zamannen berli belgili planetalarǵa kiredi.
Venera-Quyash sistemasınıń Quyashtan uzaqlıǵı boyınsha ekinshi planeta. Quyashdan ortasha uzaqlıǵı 0,723 astronomık birlik (108,3 mln. km), massası Quyash massasınıń 0,9528 úlesin quraydı, ortasha tıǵızlıǵı 5,27 g/sm³ (Jerdiki 5,5 g/sm³) orbital ekssentrisiteta- 0,0068 (yaǵnıy Quyash átirapında aylanıw jolı derlik dóńgelek), orbital tegisligi ekliptika menen 3°23'7" múyeshti quraydı. Venera orbitasında 35 km/sek tezlik menen háreketlenip, Quyash átirapın 224 sutka 14 saat 49 min. (0,62 jıl) de tolıq bir ret aylanıp shıǵadı. Venera aylanıw kósheriniń keńisligi jaǵdayı hám óz kósheri átirapında aylanıw dáwiri haqqında anıq maǵlıwmat joq. 1961-jıldan baslap burınǵı Birlespe hám AQShda ótkerilgen bir qansha radiolokatsion baqlawlarǵa qaraǵanda, Venera óz kósheri átirapında saat miline teris qaray aylanadı. Aylanıw dáwiri 117 kún. Veneranıń Jerge mudamı bir tárepi kórinedi. Veneranıń bultlı qabıǵı menen birge esaplanǵan diametri 12228 km. Venera ushın ekinshi kosmoslıq tezlik 10,2 km/sek (Jer ushın 11,2 km/sek). Veneranıń Jerden eń jaqın aralıǵı 38 mln.km, eń uzaq, aralıǵı 261 mln.km. Planetanı azanda shıǵısta yamasa keshte batısda Quyashtan 48° uzaqlıqta kóriw múmkin. Italyan astronomı Galiley 1610 -jılda birinshi bolıp Veneranıń Ayǵa uqsas túrli fazalarda kórinisin baqlaǵan. Izbe-iz kelgen eki birdey fazaları arasında ótetuǵın waqıt (sinodikdawiri) 584 kún. Veneranıń kórinerlik diametri 10"-64". Quyash sistemasında Quyash hám Aydan keyin eń jaqtı dene bolıp tabıladı. Jaqtilıǵı-3,3;- 4,3 juldız úlkenliginde. Venera átirapın qoyıw bultlı atmosfera qorshap turadı. Venera atmosferasın birinshi ret M.V. Lomonosov planetanıń Quyash diskınen ótiw hádiysesin gúzetip ashqan (1761 j). Bunday hádiyse iyun yamasa dekabr aylarında tákirarlanıp turadı. Aqırǵı ret 1874-jıl 9 dekabr hám 1882-jıl 6 iyunda Venera quyash diskınen ótken. Jaqın keleshekte bul hádiyse 2004 jıl 8-iyunda hám 2012-jıl 6-iyunda júz berdi. Venera atmosferası, tiykarınan, karbonat angidrid hám iyis gazı (-90-95%), azot (-5%), kislorod (1%) den ibarat. Atmosferada sezilerli dárejede suw puwı tabılǵan. Jerdegige qaraǵanda 100000 teńdey kem vodorod bar. Venera atmosferasınıń bunday quramı hám gewekligi sebepli, onıń sırtın Jerden kórip bolmaydı. Atmosferasınıń tiykarǵı massası 60 km qalıńlıqtaǵı qatlamda jaylasqan. Teoriyalıq esaplawlarǵa qaraǵanda, onıń joqarı bólegindegi basım 300—600 mb.
Quyashqa qaragan tárepinde temperatura 400±70°, teris jaǵıında 200+120°. Veneraǵa ushırılǵan «Venera-4» (1967), «Venera-5» (1969), «Venera-6» (1969 ), «Venera-7» (1970), «Venera-9» hám «Venera-10» (1975) planetalar ara avtomatikalıq stantsiyalar (SAS) járdeminde alınǵan maǵlıwmatlarǵa qaraganda, planeta sırtınan 25 km biyiklikte basım 1 atm ga teń, temperatura 40°. Sırtında basım 15-20 atm, temperatura -280°. Quyash nurı Jerge qaraǵanda Veneraga 2 ese artıq túskeni menen onıń 70% i taǵı keńislikke qaytarıladı (Venera albedosi 0,7, Jerdiki bolsa 0,36 ). Sol sebepli Venera hám Jer Quyashtan derlik birdey muǵdarda ıssılıq aladı. Veneranıń infraqızıl nurların onıń gewek atmosferası tutıp qaladı, usınıń sebepinen, onıń temperaturası joqarı boladı. Parnik effekti dep atalıwshı bul hádiyse sebepli Jerdiń ortasha temperaturası 40° joqarı bolsa, Venerada onıń tásiri úlken boladı. Veneradaǵi magnit maydanınıń dipol momenti Jerdikine qaraǵanda 10000 ese kishi bolǵanınan onıń magnit maydanı derlik joq dese boladı. Topıraǵı oǵada ıssı, tiykarınan, qum-taslı saxra bolıwı kerek. Venerada turmıs barma degen másele sheshilmegen. Venera «Venera-11» hám «Venera-12» SAS (1978), AQSH «Mariner» (1967), «Pioner-venera» hám «Pioner-venera-2» stantsiyalari (1978) járdeminde de izertlengen.
Jer- Quyash sistemasındaǵı Quyashtan uzaqlıǵı boyınsha úshinshi (Merkuriy, Venera planetalarınan keyingi) planeta. Ol óz kósheri átirapında hám sheńberge júdá jaqın bolǵan elliptik orbita boyınsha Quyash átirapında aylanıp turadı. Kólemi hám massası tárepinen Jer gigant planetalar ishinde (Yupiter, Saturn, Uran, Neptundan keyin) besinshi orında. Jerde tirishilik bar ekenligi menen ol Quyash sistemasındaǵı basqa planetalardan parıq etedi. Biraq, tirishilik materiya rawajlanıwınıń tábiiy basqıshı bolǵanlıǵı sebepli Jerdi álemniń tirishilik bolǵan birden-bir kosmoslıq denesi, tirishiliktiń Jerdegi formaların bolsa janzattıń birden-bir formaları dep bolmaydı.
Házirgi zaman kosmogoniya teoriyalarına kóre, Jer Quyash átirapındaǵı keńislik gaz shań jaǵdayda bolǵan ximiyalıq elementlerdiń gravitatsion kondensatlanıwı (bir birine qosılıwı) jolı menen 4,7 milliard jıl burın payda bolǵan. Jer payda bolıp atırǵan waqıtta radioaktiv elementlerdiń bólekleniwi nátiyjesinde ajralıp ıssılıq esabınan Jerdiń ishki bólegi az-azdan qızıp, Jer statyasınıń differensiyalanıwına alıp kelgen, aqıbette Jerdiń konsentrik jaylasqan túrli qatlamları-ximiyalıq quramı, agregat jaǵdayı hám fizikalıq ózgeshelikleri tárepinen bir-birinen parıq etetuǵın geosferalari payda bolǵan. Jer ishki bóleginiń dúzilisi, seysmik tolqınlardıń jer sırtı hám pútkil kólemi boyınsha tarqalıwın izertlew tiykarında anıqlanǵan. Bul tolqınlar bóylama hám kese tolqınlar bolıp, olardıń Jerdiń ishki bólegin quraytuǵın qattı, suyıq qatlamlarında tarqalıwı túrlishe kórinis kásip etedi. Bul zamanagóy metodlar tiykarında Jerdiń ishki qatlamların úyreniw tómendegi nátiyjelerdi berdi:
Jer qabıǵı dep atalıwshı qatlam ortasha 30 km qalıńlıqqa iye bolıp, onıń astındaǵı Jer mantiyasi 2900 km tereńlikke shekem baradı. Odan tómende-5500 km li tereńlikke shekem suyıq sırtqı yadro jaylasqan bolıp, orayda diametri 1500 km shamasındaǵı qattı subyadro jatadı. Jerden sırtta sırtqı geosferalar-suw sferasi (gidrosfera ) hám hawa sferasi (atmosfera ) jaylasqan.