Ózbekstan respublikasí joqarí HÁm orta arnawlí bilimlendiriw ministirligi

Kometalar (grekshe kometes-uzın shashlı degen mánisti bildiredi)- Quyash sistemasına kiretuǵın kishi aspan deneleri. Kometalardıń Quyash átirapındaǵı háreket jolları (orbitalari) kishi planetalarǵa qaraǵanda júdá uzın bolǵanı ushın Quyashqa jaqınlasqanda ǵana kórinedi. Aldın olar aspanda gúńgirt aq rayon noqatlarǵa uqsap kórinip, keyin Quyashqa jaqınlasqan tárepke onıń tásirinde „dum“ shıǵaradı (geyde bir neshe „dum“ shıǵarıwı da múmkin). Ádetde, Kometalardıń quyrıqları Quyashqa salıstırǵanda keri baǵıtlanǵan boladı. Hár jılı 5-10 kometalar ashıladı.
Quyash átirapında aylanıw dáwirleri olardıń orbitalari uzınlıǵına baylanıslı boladı. Sol sebepli olardıń Quyashqa jaqınlasıwı bir neshe jıldan mıń hám odan da artıq jılǵa tuwrı keliwi múmkin. Kometalardıń orbita tegislikleri keńislikte qálegen túrde jaylasqan bolıp, waqıt ótiwi menen úlken planetalar tásirinde óz jaǵdayların ózgertiredi. Kometalar jaqınlasqan tárepke olardıń orbitadagi tezligi artıp (500 km/s ge shekem ) jetedi.

Perigeliy noqatınan ótkennen, bul tezlik taǵı azaya baslaydı. Sonday úlken tezlikke iye bolǵan K.ometalardan geyparaları planetalar menen dúgisiwi de múmkin. Mısalı, Ay sırtındaǵı kraterlardıń kelip shıǵıwında Kometalardıń da "xızmeti" bar. Kometalar bas hám quyrıq bólimlerge ajıratılıp tekseriledi. Kometalar ele Quyashtan uzaqta bolǵanda onıń suw, salmaqli elementler, gaz-shańlardan dúzilgen muzlagan yadro bólegide baqlanadı. Kometalar menen Quyash arasındaǵı aralıq 3-5 astronomık birlikke (a.b.) teńlesgende Quyash nurları tásirinde yadro ózinen jeńil gaz hám shań bóleklerin shıǵara baslaydı. Bul bólekler yadro átirapında rayon qabıq - koma payda etedi. Áne sol yadro menen qabıq birge Kometalardıń " bası" n quraydı. Kometalar yadrolarınıń diametri, ádetde, 0,5-20 km, massası 10" -10" kg boladı. Kometalar menen Quyash arasındaǵı aralıq keskin qısqarganda Quyash nurlarınıń ıyteriw kúshleri jeńil shań hám basqa elementlerdi Kometalardan sırtqa shıǵıp ketiwge májbúr etedi hám Kometalarda quyrıq payda boladı. Hámme Kometalarda da quyrıq bolabermeydi. Quyrıq bolıw bolmaslıǵı Kometalardıń Quyashtan uzaq jaqınlıǵına, massalarına, hawa rayınıń tınıqlıǵı hám basqalarǵa baylanıslı. Kometalar shań bası (diametri) bir neshe mıń km. den 1-2 km.ge shekem, quyrıǵı bolsa geyde bir neshe on million km.ge shekem sozılǵan bolıwı múmkin. Kometalar quyrıqlarınıń kórinisine qaray olardı 3 túrge ajıratıw qabıl etilgen: Quyashdan keri tárepke tuwrı baǵıtlanǵan quyrıqlar I túrge; Kometalardıń orbital háreketleri baǵıtına keri baǵıtlanǵan quyrıqlar II túrge; qısqa, derlik tuwrı hám orbital háreket baǵdarına bir az teris búrilgan quyrıqlar III túrge kiredi. I túrdegi quyrıqlar plazmalardan ibarat bolıp, Quyash samalı tásirinde sekundına onlap hám júzlegen km tezlikte Kometalar yadrosın shıǵıp ketedi. II hám III túrdegi quyrıqlar shań hám bólekshelerden ibarat. Kometalar spektrlarin tekseriw olardıń yadroların júdá mayda qattı elementler- temir, kalsiy, nikel, natriy, magniy, kremniy, marganets hám muzlagan túrli gazlar (SN₄, NH₄, N₂ O, SO₂) qospasınan ibaratlıǵın kórsetedi. Kometalardıń kelip shıǵıwı haqqındaǵı kóplegen teoriyalar ishinde házirgi kúnde qabıl etilgen teoriyaǵa muwapıq, olar Quyash sistemasındaǵı planetalardıń payda bolıwı dáwirinde gaz-shań qaldıqlarınan payda bolǵan. Házirge shekem mıńnan aslam Kometalar belgili, geyparaları bir neshe ret baqlanadı (2002).

Eń ataqlı udayı tákirarlanatuǵın Kometalar - Galley kometasi (dáwiri R=76 jıl ), Enke kometasi (R=3,3 jıl), Shvassman - vaxman kometasi (kometa orbitasi Yupiter hám Saturn orbitalari arasında jaylasqan). Galley kometasi 1986 -jıl perigeliy arqalı ótkende burınǵı Birlespe, batıs Evropa hám yapon kosmik apparatları járdeminde izertlengen. Kometalar tábiyatın jaqsılaw úyreniw ushın onı modellestiriwge tiyisli tájiriybelerinen paydalanıladı. Geofizik raketalar hám kosmik zondlar járdeminde bir neshe júzden bir neshe on mıń km biyiklikte sıltıli metallar puwınan jasalma bultlar- jasalma Kometalar payda etedi. Olar ashıq kosmosda Kometalardı modellew ushın negiz jarattı. Kometalardıń Quyashqa náwbettegi jaqınlasıwında qandayda bir udayı tákirarlanatuǵın kometaga kosmik zond shıǵarıp, onıń quramı, magnit maydanları hám basqa fizikalıq qásiyetleri haqqındaǵı tikkeley maǵlıwmatlar alıw joybarlastırılǵan kometalardı aldınǵı alımlar quyrıqlı juldızlar dep te ataǵan.