Ózbekstan respublikasí joqarí HÁm orta arnawlí bilimlendiriw ministirligi

Quyash sistemasınıń dúzilisi

Quyash sisteması — Quyashtıń gravitatsion tásir maydanı ishinde háreketleniwshi aspan deneleri (Quyash, planetalar, planetalardıń joldasları, kishi planetalar, kometalar, kosmik shańlar) kompleksi. Quyash sisteması shegarasınıń kórinerlik ólshemi Pluton orbitası (shama menen 40 a.b. Astronomık birlik) penen anıqlansada, biraq onıń haqıyqıy shegarası jaqın juldızǵa shekem (230 mıń a. b. ke shekem) bolıwı múmkin. Quyash sistemasınıń uzaq sırtqı ortlıqları haqqındaǵı maǵlıwmatlar Quyashqa jaqınlasıwshı uzın dáwirli kometalar hám sol sistemanı qaplaǵan kosmik shańlardı baqlawdan alınadı. Quyash sisteması aymaǵındaǵı hár qanday dene de Quyash sistemasına kirebermeydi. Quyashtıń tásir sheńberindegi hár bir deneniń Quyash sistemasına kiriwi ushın aldın onıń oń kinetik hám keri potensial energiyalarınıń jıyındısı, yaǵnıy tolıq energiyası keri bolıwı kerek. Bunda dene Quyashtıń tartısıw kúshin jeńe almay, Quyash sisteması sheńberinde qaladı. Onıń ushın Quyash sistemasına tiyisli denelerge Quyashtıń tartısıw kúshi tásiri basqa juldızlardıkine salıstırǵanda artıq bolıwı kerek.

Quyash sistemasınıń ulıwma dúzilisin birinshi ret Nikolay Kopernik tuwrı ańlatıp, Jer hám planetalardıń Quyash átirapında aylanıwın tiykarlap berdi (16-ásir). Onıń geliotsentrik sisteması birinshi ret planetalardıń Quyash hám Jerge shekem bolǵan salıstırmalı aralıqların anıqlawǵa múmkinshilik berdi. S.Kepler planetalardıń háreket nızamların (17-ásir basları), I. Nyuton pútkil álem tartısıw nızamın (17-ásir aqırı) jańalıqlardı ashtı. Bul nızamlar Quyash sistemasındaǵı denelerdiń háreketlerin úyreniwshi pán — aspan mexanikasına tiykar boldı. Quyash sistemasına kiretuǵın kosmik denelerdiń fizikalıq tábiyatın úyreniw, tiykarınan, G.Galiley teleskoptı oylap tapqannan keyin baslandı. 1609-jılda Galileo Galiley ózi jasaǵan kishi teleskopi járdeminde Ay, Venera, Yupiter hám Saturndı gúzetip, ájayıp jańa ashılıwlar jasadı.
Quyash sisteması deneleriniń háreketlerin basqarıwshı tiykarǵı dene Quyash bolıp tabıladı. Planetalar, tiykarınan, ishki (Merkuriy, Venera, Jer hám Mars) hám sırtqı (Yupiter, Saturn, Uran hám Neptun) gruppalarǵa bólinedi hám olar óz qásiyetleri menen bir-birlerinen tupten parıq etedi. Ishki planetalardıń ortasha tıǵızlıqları 4,0-5,6 g/sm³, sırtqı gigant planetalardiki 0,7-2,3 g/sm³ bolıwı olardıń basqa -basqa elementlerden dúzilgenligin ańlatadı.

Venera, Mars, Merkuriy hám Yupiter atmosferaları tekserilgende ishki planetalar atmosferaları sırtqı planetalarǵa qaraǵanda júdá siyrek ekenligi málim boldı. Venerada S0₂ den ibarat júdá tıǵız (júzesine jaqın orında Jer júzesindegiden 60 ese tıǵız) atmosfera bar. Mars atmosferası da, S0₂ den ibarat. Sırtqı planetalar atmosferası júdá qalıń hám tıǵız bolıp, tiykarınan, metan, ammiak hám vodoroddan ibarat. Gigant planetalar ishki planetalarǵa qaraǵanda óz kósherleri átirapında júdá úlken tezlik menen aylanadı. Plutonnıń fizikalıq tábiyatı gigant planetalarǵa qaraǵanda tupten parq etkenligi ushın onı sırtqı planetalar qatarına qosıwǵa bolmaydı. Planetalar tábiiy joldaslarınıń 95 % ga jaqını sırtqı planetalar átirapında toparlarǵa bólinedi; mısalı: Yupiter hám Saturn planetalarınıń ózleri Quyash sistemasına uqsas kishi sistemanı yadǵa saladı. Olardıń bir jup joldasları (Yupiterdiń Ganimedi) nıń ólshemleri Quyash sistemasındaǵı ayırım planetalar (Merkuriy) dıń ólsheminen ádewir úlken. Saturn planetasında óziniń 20 ǵa jaqın joldasınan basqa, júdá mayda denelerden ibarat halqa sistemasına iye. Bul deneler Kepler nızamı boyınsha háreketlenip, Saturn „joldasları“ esaplanadı. Bulardan tısqarı, orbitaları Mars hám Yupiter planetaları arasında jaylasqan mińlaǵan Kishi planetalar da bar. Bir qansha planetalar ekssentritetlari úlken bolǵanı ushın olar Quyashqa Merkuriyǵa jaqın kelip, odan Saturn orbitasi aralıǵına teń aralıqqa uzaqlasadı.

Quyash sistemasına kiretuǵın kometalardıń biz tek Quyashqa 4-5 astronomık birlikke shekem jaqınlasqannan keyin kóre baslaymız. Quyashqa jaqınlasqan tárepke olardıń yadrosı puwlanıp koma ajralıp shıǵıp úlkeye baslaydı, keyin Quyash nurlarınıń basımı tásirinde quyrıq payda boladı. Bir qansha kometalar perigeliyda Quyash taji ishinen ótip afeliyda 1 parsek uzaqlıqqa shekem baradı hám Quyash átirapında aylanıw dáwiri bir neshe on mln.jıl bolıwı, hátte basqa juldızlar tartıw kúshi tásirinde orbitalarin ózgertiwi de múmkin. Qısqa dawirli kometalardan júzge jaqını tabılǵan. Olardıń Quyash átirapında aylanıw dáwirleri bir neshe on jıldan artıq emes. Hár jılı 5-10 laǵan kometalar ashıladı.
Optikalıq baqlawlar járdeminde kórinbeytuǵın san-sanaqsız meteor deneler hám kosmik shań (kóshpeliler ara materiya) Quyash sisteması keńisliginiń hámme jerinde bar. Olar da planetalar sıyaqlı Quyash átirapında aylanadı. Kosmik shańlarǵa gravitatsiya kúshleri tásirinen basqa Quyash radiatsiyasınıń basımı, sonıń menen birge elektr zaryadlanǵan bóleksheler háreketine Quyash hám planetalardıń magnit maydanları da tásir etedi.
Jer orbitası ishindegi planetalar ara materiyanıń ulıwma massası Jer massasınıń júz millionnan birin quraydı. Quyashtıń tásir sheńberi ishindegi barlıq diffuz materiyanıń ulıwma massası shama menen Quyash massasına teń keledi.
Quyash sisteması Galaktika orayı átirapında aylanaǵa jaqın orbita boylap 250 km/sek tezlik menen aylanadı, onıń aylanıw dáwiri 200 mln.jıl. Quyash sistemasınıń kelip shıǵıwı haqqındaǵı másele házirgi zaman tábiyattanıwdıń zárúrli máselelerinen biri esaplanadı.
Quyash sistemasındaǵı derlik barlıq deneler ushın birqatar ulıwma nızamlıqlar orınlı: barlıq planetalar Quyash átirapından ekliptikaga jaqın tegislikte bir tárepke (álemniń arqa polisinen qaralganda saat mili háreketine keri tárepke) háreketlenip aylanadı (bul tuwrı háreket dep ataladı ). Venera hám Urannan basqa barlıq planetalar óz kósherleri átirapında tuwrı háreket etedi.
Kosmik ushıwlar Quyash sistemasın úyreniwde jańa múmkinshilik jarattı. Ushırılǵan kosmik zondlar Quyash sistemasındaǵı planetalardıń ishki dúzilislerin jedellik menen izertlemekte. Kosmik zondlar Ay, Venera, Mars hám basqa planetalarǵa jaqsı qondı. AQSH astronavtları birinshi ret Ayǵa qádem qoydı (1969 j), «Pioner-10» hám «Pioner-11» kosmik zondlar kishi planetalardan ótip, Yupiter planetası qasında aylandı (1972-1974 jj). 1997-jıl oktyabrde ushırılǵan «Gyuygens» kosmik zondi (NASA hám Evropa kosmik agentligi menen birgelikte rejelestirilgen) Saturn planetasınıń joldası Titanga túsirildi (2005-jıl yanvar). Izertlewshilerdiń Titandı Jer menen salıstırılmaqta. Kosmoslıq ushıwlar járdeminde Quyash sistemasın jáne de tolıq úyreniw ushın jaqın keleshekte basqa planetalarǵa ushıw, uzaq kosmosqa ilimiy apparatlar jiberiw, asteroid hám kometalarǵa qonıp, planetalar ara ilimiy sayaxat etiw jumısları qaralıp atır.