Ózbekstan respublikasí joqarí HÁm orta arnawlí bilimlendiriw ministirligi

2.2. Quyash sistemasındaǵı planetalar
Quyash sistemasına- tómendegi deneler kiredi: juldızlar, 8 planeta, 140 tábiiy joldas hám basqa kóplegen asteroidlar, kometalar hám kishkine planetalar. Quyash sistemasınıń orayında ortasha juldız hám shama daǵı sarı juldız jaylasqan bolıp, biz onı Quyash dep ataymız. Onıń átirapında, shama menen bes milliard jıl dawamında, 8 planeta máńgi aylanıp atır, sonıń menen birge basqa aylanıwshı deneler de. Planetalardıń ólshemleri kishi tas álemlerden gaz hám muzdan jasalǵan gigantlarǵa shekem. Kóp planetalar sonday planetalar átirapında aylanadı, olardıń ólshemleri tas asteroidlardan tartıp, óz atmosferalarına iye bolǵan jetik planetalarǵa shekem.
Quyash- planetamız ushın energiya dáregi. Quyashtıń kúshli tartısıw maydanı planetalardı qasında ustap turadı. Planetalardaǵı hawa-rayı sharayatı hám ıqlım, sonıń menen birge Jerdegi biologiyalıq turmıs quyash energiyasına baylanıslı. Quyashsız, Jerde turmıs múmkinshiliksiz bolar edi. Quyash sistemasındaǵı planetalar bular: Merkuriy, Venera, Jer, Mars, Yupiter, Saturn, Uran hám Neptun kiredi.
Merkuriy yamasa Utorud - Quyash sistemasındaǵı Quyashqa eń jaqın planeta. Merkuriy Quyash shıǵıwı aldınan hám batqannan keyin onıń qasında kórinedi. Merkuriydiń diametri 4865 km; massası 3,304-1023 kg; ortasha tıǵızlıǵı 5,52 g/sm³. Merkuriydiń Quyashtan ortasha uzaqlıǵı 0,387 astronomiyalıq birlikke (58 mln.km), Quyash átirapındaǵı ekssentrisiteti ye=0,206 ǵa teń Merkuriydiń Quyash átirapında aylanıw dáwiri 88 sutka. Orbital háreketiniń tezligi 47,9 km/sek. Merkuriydiń betinde ekinshi kosmoslıq tezlik 4,3 km/sek, kórinerlik sferik albedosi Ak=0,058. Quyashtan ortasha uzaqlıqtaǵı temperaturası: Quyash zenitde bolǵanda T=618 K; nadirda bolsa T<250 K. Quyashtan eń uzaq, aralıqta bolǵanda jarıqlıǵı-0,3 ten + 0,6 ǵa shekem juldız úlkenliginde. Merkuriy Quyashdan 28° uzaqlasqanı ushın onı baqlaw qıyın, sol sebepli keshki payıt yamasa erte tańda gúzetiledi. Bul waqıtta Merkuriy fazası derlik 90° ga teń bolıp, gúzetshige onıń jaqtılandırılǵan yarım sheńberi kórinedi. Maydanında qara daqlar hám atmosferasında (SO, O, O₂) bar ekenligi anıqlanǵan. Atmosfera quramında azot N, hám argon Ag bolıwı múmkin. Merkuriydiń tábiiy joldası joq.