ZəHĠRƏDDĠn məHƏMMƏd babur

Zəhirəddin Məhəmməd BABUR 

 

 

 

94 

lazım bilmədik və Səmərqəndə doğru hərəkətimizə davam etdik. Bu səbəb-

lərdən  biri  budur:  bizim  sipahilərimizin  hamısı  öz  təchizatlarını  tamamla-

maq üçün evlərinə  getmişdilər. Biz sülh müqaviləsinə inanmışdıq, bunların 

bu hiyləsindən və xəyanətindən xəbərsizdik. Bir digər səbəb də Əli Dost (78 

a)  və  Qənbər  Əli  kimi  böyük  bəylərimizdən  də,  bəhs  etdiyimiz  kimi,  neçə 

dəfə belə hərəkətlər göründüyü üçün onlara da inamımız qalmamışdı. Ayrı-

ca  başlarında  Məhəmməd  Məzid  Tarxan  olduğu  halda  bütün  Səmərqənd 

bəyləri  məni  çağırmaq  üçün  Mir  Moğolu  göndərmişdilər.  Səmərqənd  kimi 

bir paytaxt varkən, niyə Əndican kimi bir yer üçün adam və vaxt itirim ki? 

Qabadan Mərginana gəldik. Mərginan Qoç bəyin atası Sultan Əhməd 

bəyə verilmişdi.  Bəzi  işlər və əngəllər üzündən o mənimlə birlikdə  hərəkət 

edə bilməyərək Mərginanda qalsa da, oğlu Qoç bəy bir neçə qohumuyla bə-

rabər mənimlə gəldi. İsfəra yoluyla hərəkət edərək İsfəraya bağlı Maxan adlı 

bir  kəndə  gəldik.  Xoş  bir  təsadüf  əsəri  olaraq  adamlarıyla  birlikdə  Qasım 

bəy, Əli Dostla birlikdə bir çox igidi ilə Seyid Qasım [eşik-ağa] da əvvəlcə-

dən qərarlaşdırılmış kimi o gecə gəlib bizə qoşuldular. Oradan hərəkət edib 

Dəşti-Həsban  üzərindən  ötərək  Çoban  körpüsündən  keçib  Ura-Təpəyə  gəl-

dim. 

Qənbər Əli isə Tənbələ güvənərək öz vilayəti olan Xocənddən qalxıb 

hərbi  məsələlər  haqqında  danışmaq  üçün  Axsiyə  gəlir.  Gəlincə  də  Tənbəl 

onu dərhal bağladıb yanına alaraq (78 b) vilayətlərinin üstünə cumur. Türk-

cədə bir ata sözü vardır: «İnanma dostuna, saman təpər postuna» (dərinə). 

Yolda götürülərkən Qənbər Əli qaçıb piyada olaraq min bir zəhmətlə 

Ura-Təpəyə  gəldi.  Biz  Ura-Təpədə  ikən  Şeybani  xanın  Dəbusi  qalasında 

Baqi  Tarxanı  məğlub  edib  Buxara  üzərinə  yürüdüyü  xəbəri  gəldi.  Ura-Tə-

pədən  hərəkət  edib  Bürkə  yaylağı  yoluyla  Səngzara  gəldik.  Səngzar  valisi 

kurqanı təslim etdi. Qənbər Əli hər şeyini itirərək gəldiyi üçün onu Səngzar-

da qoyub getdik. 

Xan yurduna gəlib düşərgə salanda başlarında Məhəmməd Məzid Tar-

xan olmaqla Səmərqənd bəyləri gəlib sədaqətlərini bildirdilər. Səmərqəndin 

zəbti  məsələsini  onlarla  müzakirə  etdik.  Onlar  da  «[Xoca  Übeydullahın 

oğlu] Xoca Yəhya padşaha candan bağlıdır, əgər Xocanı öz tərəfimizə çək-

sək, Səmərqəndi savaşmadan və asanlıqla zəbt etmək mümkündür» dedilər. 

Bunun üçün bir neçə dəfə Xoca Yəhyaya adamlar göndərərək danışıq aparıl-

dı. Xoca Yəhya bizə qəti söz verməməklə birlikdə məyus edəcək söz də söy-

ləmədi. 

Xan  yurdundan  qalxıb  Dərğəm  sahilinə  gəldik.  Dərğəm  sahilindən 

Xoca Məhəmməd Əli Kitabdar Xoca Yəhyanın yanına göndərildi (79 a) və 

«Gəlsinlər, şəhəri təslim edərik» xəbərini gətirdi. Biz də axşama doğru Dər-

ğəmdən qalxıb şəhərə doğru hərəkət etdik. 

Amma Sultan Məhəmməd Duldayın atası Sultan Mahmud Dulday ora-

---

BABURNAMƏ 

 

95 

dan qaçaraq getmiş və Səmərqənddə olanları bu ittifaqdan agah etmişdi. Xə-

bər  aldıqları  üçün  nəzərdə  tutduğumuz  plan  baş  tutmadı  və  qayıdıb  təkrar 

Dərğəm sahilinə gəldik. 

İbrahim Saru Mınqlı inayət etdiyim bəylərimdən idi, Əli Dost [Tağa-

yi] onu yaxaladıb sürmüşdü. Mən Yar-yaylağa gəldiyim zaman Yusif bəyin 

[Seyid Yusif Oğlaqçı] böyük oğlu Məhəmməd Yusif ilə birlikdə gəlib səda-

qətini bildirdi. Əli Dost sadiq bəylərimizin və içkilərimizin bir uismini özü-

nə  müxalif  olduqları  üçün  sürdürmüş,  mallarını  yağmalatmış,  bəzilərini  də 

yaxalatmışdı. Bunlar da birər-birər gəlib toplandılar. 

Əli  Dostun  mövqeyi  sarsılmışdı,  çünki  Tənbələ  qüvənərək  mənə  və 

mənim tərəfdarlarıma cəfa və əziyyət edirdi. Mən də bu alçaq adamdan heç 

xoşlanmırdım. Utandığından və qorxusundan yanımda qala bilməyərək get-

mək üçün izin istədi. Mən də bunu minnət bilərək izin verdim. Əli Dost və 

[oğlu] Məhəmməd Dost bu (79 b) izni alan kimi Tənbəlin yanına getdilər. 

Tənbəlin  yaxınlarından  olan  bu  ata  ilə  oğuldan  bir  çox  düşmənlik  və 

pisliklər meydana gəldi. Bir-iki il sonra Əli Dostun əlində çiban çıxaraq və-

fat etdi. Məhəmməd Dost isə özbəklərə qoşuldu. Vəziyyəti ümumən pis de-

yildi,  lakin  oradan  da  nankorluq  edib  qaçaraq  Əndican  dağının  ətəklərinə 

getdi,  düşmənlik  və  fitnə  çıxardı.  Axırda  özbəklərin  əlinə  düşdü,  onlar  da 

bunun gözlərini kor etdilər. Gözlərini «duz tutdu»

1

 ifadəsinin belə bir məna-

sı varmış. 

Bunların  getmələrinə  izin  verdikdən  sonra  Guri  Barlas  da  bir  neçə 

igidlə birlikdə xəbər bilmək üçün Buxara tərəflərinə göndərilmişdi. Şeybani 

xanın Buxaranı zəbt edib Səmərqənd üzərinə doğru yürüdüyü xəbəri gəldi. 

O civarda olmağı uyğun görməyərək Keş tərəfinə getdik. Səmərqənd bəylə-

rinin bir çoxunun köçləri Keşdə idi.  

 

SƏMƏRQƏNDĠN ġEYBANĠ XANA TƏSLĠM EDĠLMƏSĠ 

 

Keşə gəlib bir-iki həftə keçirdikdən sonra Sultan Əli Mirzənin  Səmər-

qəndi  Şeybani  xana təslim  etdiyi  xəbərini  aldıq. Təfsilatı  budur:  Sultan Əli 

Mirzənin  anası Zöhrə Bikə ağa cahilliyi və axmaqlığı üzündən Şeybani xa-

na gizlicə bir adam göndərərək bu xəbəri çatdırır: «Əgər Şeybani xan (80 a) 

mənimlə  evlənəcək  olsa,  oğlu  Səmərqəndi  Şeybani  xana  təslim  edəcək;  la-

kin Şeybani xan da şəhəri aldıqdan sonra atasının vilayətini təkrar Sultan Əli 

Mirzəyə verəcək». 

Əbu Yusif Arğun bundan xəbərdar imiş. Bəlkə ona bu fikri verən elə o 

xainin özü olmuşdur. 

 

 

                                                           

1

 Gözlərini duz-çörək tutdu deməkdir.  

---