Zeynalov Sübhan Nemət oğlu Müəssisənin mənfəəti, onun bölgüsü və

 

47

  özü  tənzimlənən  təşkilatlar  (müəyyən  tənzimlənmə  funksiyalarını  yerinə 

yetirən qiymətli kağızlar  bazarının professional iştirakçıları birliyi); 

  bazar infrastrukturu. 

Maliyyə  bazarının  tərkib  hissəsi  olaraq  qiymətli  kağızlar  bazarının  subyektləri 

aşağıdakılardır: 

1)  emitentlər – dövlət tərəfindən təyin olunmuş orqanlar (dövlət orqanları, yerli 

idarəetmə  orqanları,  bələdiyyələr),  qiymətli  kağızların  buraxılması  əsasında 

lazım  olan  pul  vəsaitini  cəlb  edən  və  qiymətli  kağızlarda    gözlənilən  öhdə-

likləri öz adından yerinə yetirən  hüquqi şəxslər  və vətəndaşlar (müəssisələr 

və  başqa  hüquqi  şəxslər,  həmçinin  birgə  müəssisələr,  investisiya  fondu, 

kommersiya bankları); 

2)  investor  (və  ya  onları  təqdim  edən  lakin  qiymətli  kağızlar  bazarının  mü-

təxəssis  iştirakçıları  olmayanlar)  –  öz  hesabına  və  öz  adından    qiymətli  ka-

ğızlar alan fiziki və hüquqi şəxslər. Onlara aşağıdakılar aiddir: əhali, sənaye 

müəssisələri,  institutsional  investorlar  –  investisiya  fondları,  sığorta  müəs-

sisələri və s. 

3)  Qiymətli  kağızlar    bazarının  professional  iştirakçıları  –  qiymətli  kağızlar 

bazarında  qəbul  edilmiş  fəaliyyət  növləri  ilə  məşğul  olan  hüquqi  və  fiziki 

şəxslər.  Məsələn,  investisiya  institutları  –  vasitəçi  (maliyyə    brokeri), 

investisiya məsləhətçisi və investisiya fondu formasında çıxış edə bilərlər. 

Onlar aşağıdakı fəaliyyət növləri ilə məşğul olmaq hüququna malikdirlər: 

  Broker  fəaliyyəti  –  tapşırıq  və  ya  komissiya  müqaviləsinə  əsasən  qiymətli 

kağızlarla mülki və (və ya) hüquqi söıdələşmələrin həyata keçirilməsi; 

  Diler  fəaliyyəti  –  öz  adından  və  öz  hesabına  alqı-satqı  qiymətlərini  əvvəl-

cədən  elan  etmək  yolu  və  elan  edilmiş  qiymətlərlə  alıb-satmaq  öhdəliyi  ilə 

qiymətli  kağızların  alqı-satqısı  haqqında  olan  sövdələşmələrin  həyata  ke-

çirilməsi; 

  Depozitarii  fəaliyyəti  –  qiymətli  kağızların  qorunub  saxlanması  və  (və  ya) 

qiymətli kağızların uçotu fəaliyyəti; 

---

 

48

  Dövlət  qanunvericiyliyində  göstərilmiş  qaydada  səhmdarlar  siyahısının 

aparılması və saxlanması fəaliyyəti; 

  Qiymətli kağızlar üzrə hesabat-klirinq fəaliyyəti – qiymətli kağızlarla baş ve-

rən əməliyyatların  iştirakçıları arasında qarşılıqlı  öhdəliklərin  müəyyən  edil-

məsi və (və ya) qiymətli kağızların çatdırılması (köçürülməsi) üzrə fəaliyyəti; 

  Fond  bazarının  peşəkar  iştirakçıları  arasında  qiymətli  kağızların  alqı-

satqısının təşkil edilməsi fəaliyyəti.  

Qiymətli  kağızlar  bazarının  iştirakçıları  apardıqları  çoxsaylı  sövdələşmələrə 

bələd olmağa və onları mühasibat uçotunda düzgün əks etdirməyə borcludurlar. 

Maliyyə  vasitəçilərin  xarakterindən  (bank  və  ya  qeyri-bank  xarakteri)  asılı 

olaraq qiymətli kağızlar bazarlarının 3 modeli mövcuddur: 

1.  Qeyri-bank modeli (ABŞ) – vasitəçilər rolunda qiymətli kağızlar üzrə qeyri-

bank təşkilatlar çıxış edirlər; 

2.  Bank modeli (Almaniya) – vasitəçilər rolunda banklar çıxış edir; 

3.  Qarışıq  model  (Yaponiya)  –  vasitəçilər  rolunla  həm  banklar,  həm  də  qeyri-

bank təşkilatları çıxış edirlər. 

Qiymətli kağızlar bazarında  investor kimi  əsasən banklar çıxış edir,  hansılar ki, 

eyni zamanda vasitəçi kimi qısamüddətli qiymətli kağızları  öz müştərilərinə  paylayır 

(məsələn, bir korporasiyanın kommersiya  bankları o biri korporasiyalara təklif edir). 

Qiymətli kağızlar bazarında fərdi investorların üstünlüyündən  institusional investtor-

ların hökmranlığına çıxaran tarixi inkişaf müşahidə olunur. İnstitusional investorların 

yaranması qiymətli kağızlar baharının inkişafında  mühüm mərhələlərdən biridir. Bu, 

maliyyə  alətlərinin  alıcıları  dairəsini  genişləndirməyə  imkan  yaranır,  həmçinin  pul  

vəsaitlərinin  qiymətli  kağızlara  qoyulması  riskini  azaldır.  Əhali  kifayət  qədər 

varlandıqda və əldə olan pul vəsaitinin idarə edilməsi, yəni onu gəlir gətirən kapital – 

maliyyə  aktivləri  formasında  saxlamaq  lazım  gəldikdə,  fiziki  şəxslər  kütləvi  şəkildə 

öz pul  vəsaitlərini qiymətli kağızlarda yerləşdirirlər. 

Kommersiya  banklarının  trast  departamentləri  ilk  institusional  investorlar 

olmuşlar  ki,  hansılar  ki,  müştərilərin  onlara  həvalə  etdiyi  pul    vəsaitlərinin  daha 

böyük  gəlir  əldə  etmək  üçün  onları  qiymətli  kağızlarda  yerləşdirirdi.  Bu  yolla  80-cı 

---

 

49

illərin  axırlarında  ABŞ-da  bankların  trast  departamentləri  fiziki  şəxslərin  və 

müəssisələrin 775 milyard dollar məbləğində aktivlərini idarə edirdi. 

Əvvəlcədən  ABŞ-da sonra isə digər  inkişaf etmiş ölkələrdə sığorta şirkətləri  və 

pensiya  fondları  (dövlət,  yerli  idarəetmə  orqanlarının,  bələdiyyələrin  və  korporativ 

müəssisələrin  fondları)  nəhəng  investorlara  çevrildilər.  Onlar  öz  sərbəst  pul 

vəsaitlərini  daha  etibarlı  qiymətli  kağızlara  yerləşdirərək  böyük  gəlir        əldə  edirlər. 

80-cı  illərin  axırlarında  ABŞ-da  pensiya    fondlarının  aktivləri  təxminən  2,4  trillion 

dollar təşkil etmişdir. 

İvnestor  şəklində  çıxış  edənlər  arasında  qarşılıqlı  fondlar  və  ya  investisiya 

fonldları  adlandırılan  fondlar  tutur:  onla  hələ  XX  əsrin  20-ci  illərində  yaranmış,  son 

20 ildə isə daha sürətlə inkişaf edən iri maliyyə təşkilatlarına çerilmişlər. Fond – idarə 

olunan qiymətli kağızlar portfelidir. Ayrı-ayrı investorlar bu  fondlarda müəyyən pay  

alıb,  öz  sərəncamına  azaldılmış  risklə  azaldılmış  aktiv  alırlar.  ABŞ-da  ikinci  dünya 

müharibəsindən    sonra  bütün  qarşılıqlı  xalis  aktivlərinin  məcmusu  1  milyard  dollar 

80-cı illərin axırında isə 800 milyard dollara çatmışdır. 

Birjada əməliyyatları ancaq birja komitəsi ilə birləşdirilmiş mütəxəssislər həyata 

keçirir.  Əvvəlcə  onlar  sadə  vasitəçilər  –  maklerlər  idi,  lakin  sonradan  isə  onlar 

arasında  birca  fəaliyyətinə  görə  ciddi  ixtisaslaşma  baş  verdi.  Birja  əməliyyatlarında 

vasitəçiləri  müxtəlif  cür  adlandırırlar:  birja  makleri,  kurtye,  kommisioner,  broker  və 

stok broker. Onlar sövdələşmənin faizi və ya payı  şəklində ifadə olunmuş mükafata – 

kurtaca  işləyirlər.  Maklerlər  hər  iki  tərəflərin  imzaladığı  hesabat  sənədi  –  bordero 

aparırlar.  Onlar  bitərəf  olmağa,  öz  hesabına  müştərilərinin  kommersiya  işlərində 

iştirak  etməməyə,  öz funksiyalarını başqası üzərinə keçirməməyə məcburdurlar. 

Qiymətli  kağızlar    bazarında  mühüm  vasitəçi  rolunu  oynayanlardan  biri  də 

investisiya  bankları  –  xüsusi  maliyyə  institutlarıdır.  Onlar  əsasən  səhmlərin 

yerləşdirilməsinin  təşkili  və  təminatı  ilə  məşğul  olurlar.  Emissiya  ilə  bağlı  maliyyə 

məsələləri üzrə məsləhətçi kimi bank potensial emitentlə birlkidə bazara çıxmaq üçün 

nəzərdə tutulmuş real və ən səmərəli yolları təyin edir. Sonra isə bank qarant kimi öz 

üzərinə,  gələcəkdə  buraxılacaq  kağızların  yerləşdirilməsi    üçün  sindikat  və  ya  başqa 

qrupun  yaradılması  öhdəliyini  götürür.  Vəziyyət  düzgün  qiymətləndirilməzsə,    bank 

---