Zeynalova lalə VĠdadġ qızı “Audit xidməti sahibkarlığın növü kimi”
Əsas vəsaitlərin uçotunun və saxlanmasının auditi
Yüklə 1,48 Mb. Pdf görüntüsü
|
| 2.2. Əsas vəsaitlərin uçotunun və saxlanmasının auditi
Əsas vəsaitlər hər bir müəssisənin maddi-texniki bazasının əsasını təşkil etməklə, onun fəaliyyətində mühüm rol oynayır. Sərbəst bazar iqtisadiyyatını keçidlə əlaqədar olaraq əsas vəsaitlərin uçotunun təşkilində və saxlamasında əsaslı dəyişiklər baş vermişdir. Bu dəyişikliklər xüsusilə əsas vəsaitlərin tərkibi və quruluşunda, onlara köhnəlmə (amartizasiya) hesablanmasında, uzunmüddətli investisiya qoyuluşunun uçotunda, əmlakın kirayə və lizinq qaydasında istifadə olunımasının uçotunda, əsas vəsaitlərin yenidən qiymətləndirilməsində, əsas fondların satışı uçotunda əks olunmuşdur. Beləliklə əsas vəsaitlərin audit yoxlamasında "göstərilən məsələlərə xüsusi diqqət verilməlidır. Əsas vəsaitlərin auditində mühüm vəzifə - auditin tərkibinin düzgün forma-laşması, əsas vəsaitlərin hərəkətinin tam və həqiqi vəziyyətinin müəyyənləşdirilməsi və onların dəyərinə köhnəlmə (amartizasiya) hesablanmasını 27 əsaslı müəyyən etməkdir. Əsas vəsaitlər üzrə audit aparılmasında əsas informasiya mənbələri, onların ilkin sənədlər üzrə daxil olması, çıxması, müəssiədaxili hərəkəti, təmiri, amartizasiya hesablanması və münasibat uçotu göstəriciləri üzrə sintetik və analitik uçot məIumatlarıdır. Əsas vəsaitlərin uçotu vəziyyəti yoxlanılarkən auditor analitik uçotun düzgün aparılmasına dair qəti nəticəyə gəlməlidir. Bununla əlaqədar olaraq bütün əsas vəsaitlərin müəyyən maddi-məsul şəxslərə təhkim olunması, son inventarlaşmanın düzgün aparılması və yoxlama nəticəsinin uçotda əks olunması və əsas vəsaitlərin hərəkəti və uçot göstəriciləri üzrə yazılışların düzgünlüyü yoxlanılmalıdır. Auditor əsas vəsaitlərin inventar kartlarının vaxtında və bütün rekvizitləri üzrə doldurulmasına diqqət verməlidir. Əsas vəsaitiərin qorunub saxlanılmasında inventarlaşmanın keyfiyyətlə aparılması çox vacibdir. Ona görə də auditor nəzarətində inventarlaşmanın vaxtında və onun keyfiyyətli keçirilməsinə, onun nəticələrinin mühasibat uçotunda düzgün əks olunması əsaslı səviyyədə yoxlanılmalıdır. Bunu yoxlamaqla auditorda inventarlaşmanın düzgün aparılması nəticələrinə dair fikirlər yaranması və auditor riskinin azalmasına şərait yaradır. Əsas vəsaitiərin daxil olması əməliyyatlarını yoxlayarkən tikliən obyektlərin iqtisadi cəhətdən vacibliyi, onun kapital qoyuluşu planına daxil olunması, lazımi maliyyə vəsaiti ilə təmin olunması və layihə-smeta sənədlərinin olmasının müəyyərnləşdirilməsidir. Eyni zamanda alınmış əsas vəsaitlərin alınmasına tələbat olması, müəssisəyə vaxtında, düzgün mədaxil olunmasında sənədləşdirilməsinin və real qiymətləndirilməsini müəyyənləşdirilməsı çox vacibdir. Müəssisəyə daxil olan təzə əsas vəsaitlər onun qurulması, daşınma, qurulma xərcləri daxil olunmaqla ilkin dəyəri ilə əks olunur. İşləmiş əsas vəsaitlər alınarkən daşınma və quraşdırma xərcləri daxil olmaqla alış dəyəri ilə, yəni alış sənədində əks olunmuş qiymətlə əks olunur. Əsas vəsaitlərin tam və vaxtında mədaxil olunmasi 01 №-li «Əsas vəsaitlər», 08 28 №-li «Kapital qoyuluşu», 60 №-li «Malsatan və podratçılarla hesablaşmalar» və s. hesablarda əks olunmuş likin sənədlərin öyrənilməsi əsasında müəyyən olunur. Bunların əsas informasiya mənbələri əsas vəsaitlərin qəbul-təhvil aktı, müəssisədaxili vəsaitlərin yerdəyişməsi qaimələri, təmirdən keçmiş obyektlərin qəbul-təhvil aktı, inventarlaşma aktları, inventar kartları və digər sənədlər aiddir. Əvəzsiz olaraq başqa müəssisədən daxil olmuş əsas vəsaitlərin daxil olması yoxlanılarkən, həmin obyektlərin veriləmsi ilə əlaqədar ikitərəfli qəbul-təhvil aktının tərtib olunması, onların texniki xarakterislikası və vaxtında mədaxil olunmaqla, müəyyən maddi-məsul şəxsə təhvil verilməsi müəyyən olunmalıdır. Sənədİi audit yoxlaması ilə əsas vəsaitlərin silinməsi də ətraflı əhatə olunmalıdır. Hər bir əsas vəsaitin silinməsinin mövcud qanunvericiliyə uyğun olaraq sənədləşdirilməsi, həmin əməliyyatın mühasibat uçotunda düzgün əks olunması yoxlanılmalıdır. Əsas vəsaitin silinməsinin düzgün və vaxtında sənədləşdirilməsi sintetik və analitik uçot üzrə sənədlər əsasında yoxlanılması və ləğv olunma aktı ilə rəsmiyyəyə satılması müəyyən olunmalıdır. Müəssisəyə məxsus olan əsas vəsaitlərin satışı və sair xaric olmaları (ləğvi, silinməsi, əvəzsiz olaraq verilməsi və s.) prosesləri haqqında məlumatları ümumləş- dirmək, eləcə də onların satışdan olan maliyyə nəticələrini müəyyənləşdirmək üçün mühasibat uçotu hesablar Planında 47 Ne-li «Əsas vəsaitlərin satışı və sair xaric olmaları» hesabı nəzərdə tutulmuşdur. Göstərilən hesabın debetində xaric olmuş əsas vəsaitlərin ilk dəyəri, həmçinin əsas vəsaitlərin xaric olması (binaların, qurğuların və avadanhqların sökülməsi və s.) ilə əlaqədar xərclər də əks etdirilir. 47 №-li «Əsas vəsaitlərin satışı və sair xaric olmaları» hesabının kreditində xaric olınmuş əsas vəsait obyektlərinə xaricolma vaxtınadək hesablanmış köhnəlmə məbləği, əmlakın satışından əldə edilən pul məbləği və onun silinməsi ilə əlaqədar mümkün yaxud satış qiymətləri ilə daxil olmuş material qiymətlərinin dəyəri əks etdirilir. 47№-li «Əsas vəsaitlərin satışı və sairə xaricolmaları» hesabı üzrə debet (zərər), yaxud kredit (gəlir) qalığı cari hesabat dövründə 80 №-li «Mənfəət və zərər» 29 hesabına, əvəzsiz olaraq verilməsi hallarında isə müəssisənin xüsusi vəsaitlərini uçota alan hesablara silinir. Əsas vəsait obyektləri əskik gəldikdə, yaxud xarab olduqda onların ilk dəyəri 47 №-li «Əsas vəsaitlərin satışı və sair xaricolmalar» hesabının kreditindən və 84 №-li «Sərvətlərin əskik gəlməsi və xarabolmasından itkilər» hesabının debetinə silinməli və sonra həmin məbləğ 73 N -li «Sair əməliyyatlar üzrə işçi heyəti ilə hesablaşmalar» hesabının debetinə («Maddi zərərin ödənilməsi üzrə işçi heyəti ilə hesablaşmalar» subhesabı), əskikgəlmələrin və ya xarabolmaların konkret günahkarı müəyyən olunmadıqda isə 80 №-li «Mənfəət və zərər» hesabının debetinə yazılır. 47 №-li «Əsas vəsaitlərin satışı və sair xaricolmaları» hesabı üzrə analitik uçot xaric olan əsas vəsaitlərin ayrı-ayrı inventar obyektləri üzrə aparılır. Post-sovet ölkələrindən Azərbaycan, Gürcüstan, Qırğızıstan və Rusiyada ali audit qurumu birbaşa heç bir təşkilatIn tabeçiliyində deyil. Qazaxıstanda ali audit qurumu prezidentə, Ukraynada isə parlamentə tabedir. Azərbaycan, Gürcüstan, Ukrayna və Rusiyada ali audit qurumu parlamentə, QazaxIstanda prezidentə, Qırğızıstanda isə həm prezidentə, həm də parlamentə hesabat verir. Hesablama Palatasının nüfuzuna görə (burada Hesablama Palatası icra Hakimiyyətindən müstəqilliyi, sədrin vəzifədən azad edilməsi proseduru, yoxlama aparmaqda sərbəstlik, büdcənin adekvatlığı və milli təhlükəsizlik sektorunun auditini həyata keçirmək üçün Hesablama Palatasının ştatında xüsusi auditorların mövcudluğu nəzərdə tutulur) üzrə 2010-cü il Açıq Büdçə indeksinə görə MDB ölkələri arasında birinci yerdə 100 baldan 77 bal toplayan Rusiyadır. İkinci yerə 63 bal toplayan Ukrayna, üçüncü yerdə isə 53 balla Gürcüstan olmuşdur. Qırğızıstan bu hesabatda 47 bal, Qazaxıstan 43 bal, Azərbaycan isə 20 bal toplamışdır. Aşağıdakı diaqramdan göründüyü kimi, 2006-10-cü illər ərzində Hesablama Palatasının nüfuzu Gürcüstanda 71 baldan 53 baladək və Ukaynada 73 baldan (2008-ci il) 63 baladək azalmış, Azərbaycanda 0-dan 20-dək, Qazaxıstanda 33-dən 43-dək, Qırğızıstanda 37-dən (2008-ci il) 47-dək, Rusiyada isə 58-dən 77-dək artmışdır 30 Diaqram 1. Hesablama palatasının nüfuzu (11,32-42) Azərbaycan, Gürcüstan, Ukrayna və Rusiyada Hesablama Palatasının sədri parlament tərəfindən, Qazaxıstan və Qıröızıstanda prezident tərəfindən vəzifəyə təyin edilir. Cədvəl 3. Hesablama Palatasının sədri, sədr müavini və üzvləri kim tərəfindən təyin və azad edilir(12,555). Ölkələr Sədr Sədr müavinləri Üzvlər Azərbaycan Parlament Parlament Parlament Gürcüstan Parlament Sədr Sədr Qazaxıstan Prezident Müavinlər yoxdur Prezident Ukrayna Parlament Parlament Parlament Qırğızıstan Prezident Müavinlər yoxdur Parlament Rusiya Parlament Parlament Parlament Beləliklə yalnız Gürcüstanda Hesablama Palatası sədrinin müavinləri və Hesablama Palatasının üzvlərini təyin və azad etmək səlahiyyətləri var ki, bu da hesablama Palatasının fəaliyyətini artırır. Azərbaycan, Ukrayna və Rusiyada 31 Hesablama Palatası sədrinin üzvləri və müavinləri təyin və azad etmək səlahiyyəti yoxdur. Gürcüstanda isə Hesablama Palatası sədrinin üzvləri və müavinləri təyin və azad etmək səlahiyyəti vardIr. Hesablama Palatasının vəzifələri. Azərbaycan və Rusiyada Hesablama Palatası Dövlət büdcəsinin həm gəlirlərinə, həm xərclərinə nəzarət edir. Gürcüstan və Ukraynada Hesablama PalatasI yalnIz dövlət xərclərinə, QazaxIstan və Qırğızıstanda isə yalnIz dövlət gəlirlərinə nəzarət edir. Büdcədənkənar fondların nəzarəti Gürcüstan və Ukraynadan başqa digər baxılan ölkələrdə həyata keçirilir. Daxili nəzarətin auditi isə yalnız Gürcüstanda nəzərdə tutulub. Hesablama Palatasının büdcə prosesində rolu. Qazaxıstandan başqa baxılan ölkələrin hamısında ilkin nəzarət (yəni büdcə layihəsi hazırlandığı zaman gəlir və xərclərin əsaslandırılması) həyata keçirilir. Cari nəzarət Qırğızıstandan başqa bütün baxılan ölkələrdə, sonrakı nəzarət baxılan ölkələrin hamısında, səmərəliliyinə nəzarət isə Azərbaycandan başqa digər baxılan ölkələrdə həyata keçirilir. Səmərəliliyin qiymətləndirilməsi. Azərbaycandan başqa digər baxılan ölkələrdə Hesablama Palatası büdcə vəsaitlərinin səmərəliliyinin qiymətləndirilməsini həyata keçirir. Cədvəl 4. Hesablama Palatasının vəzifələri (24,6) Ölkələr Gəlirə nəzarət Xərclərə nəzarət Ilkin nəzarət Operativ nəzarət Sonrakı nəzarət Bödcədən kənar fondlar Səmərəlilik Qiymətləndi rmə Daxili audit Azərbaycan Var Var Var Var Var Var Yoxdur Yoxdur Gürcüstan Yoxdur Var Var Var Var Yoxdur Var Var Qazaxıstan Var Yoxdur Yoxdur Var Var Var Var Yoxdur Ukrayna Yoxdur Var Var Var Var Yoxdur Var Yoxdur Qırğızıstan Var Yoxdur Var Yoxdur Var Var Var Yoxdur Rusiya Var Var Var Var Var Var Var Yoxdur Yuxarıdakı cədvəldən göründüyü kimi, post-sovet ölkələrinin ali audit institutlarının mövcud olan ən ciddi çatışmazlıqlarından biri məhz daxili audit sisteminin və prosedurların olmamasıdır. Hesablama Palatasının effektivlik və 32 hesabatların açıqlıq indeksinə görə baxılan ölkələr arasında 2012-ci ildə ən yüksək bal Rusiya və Ukrayna qazanmışdır. Bu ölkələrdə Hesablama Palatasının hesabatlarının açıqlıq indeksi 77 və 63 olmuşdur, bununla da onlar əhəmiyyətli dərəcə aşıq hesab olunub. Aşağıdakı cədvəl 5-də isə Hesablama Palatalarının kənar nəzarətinin effektivliyi qeyd edilmişdir. Cədvəl 5. Hesablama Palatalarının kənar nəzarətinin effektivliyi (21,9) Ölkələr Bal (maksimum 100 olmaqla) Rusiya 77(əhəmiyyətli) Ukrayna 63(əhəmiyyətli) Gürcüstan 53(qismən) Qırğızıstan 47(qismən) Qazaxıstan 43(qismən) Türkiyə 37(qismən) Azərbaycan 20(minimal) Cədvəldən göründüyü kimi Gürcüstan, Qırğızıstan, Qazaxıstan və Türkiyədə Hesablama Palatasının hesabatları qismən açıqdır və müvafiq olaraq 53, 47, 43 və 37 bal təşkil edir. Post-sovet məkanInda ali audit qurumunun daha effektiv və hesabatlı çalışdığı ölkə Rusiya və Ukrayna olub. Azərbaycanda isə ali audit qurumunun müstəqil kənar nəzarəti problemli qiymətləndirilib. Yüklə 1,48 Mb. Dostları ilə paylaş:
|