Zeynalova lalə VĠdadġ qızı “Audit xidməti sahibkarlığın növü kimi”

FƏSĠL II. BĠZNESĠN TƏSĠS SƏNƏDLƏRĠNĠN VƏ MALĠYYƏ-
TƏSƏRRÜFAT FƏALĠYYƏTĠ ÜZRƏ HESABLAġMALARIN AUDĠTĠ
2.1.Təsis sənədlərinin və nizamnamə kapitalının formalaĢmasının auditi
Biznesin təsis olunması ilə əlaqədar olan əməliyyatların auditi zamanı ilk 
növbədə həmin iqtisadi subyektin fəaliyyətə başlamasına dair hüquqi sənədlər 
yoxlanılmalıdır. Bununla əlaqədar olaraq təsisçilərin ümumi yığıncağı tərəfindən 
təsdiq olunmuş və mövcud olan qanunçuluğa uyğun olaraq qeydiyyatdan keçmiş 
iqtisadi subyektin nizamnaməsi və təsisedici müqavilə istifadə olunur. 
Auditor yoxlamasında müəssisənin qeydiyyatdan keçmə vaxtı, hansı bankda 
hesabının və digər hesabların acılması, müəssisənin təsisçiləri və nizamnamə 
kapitalında onların qoyduqları əmlakın həcmi, hər bir təsisçinin nizamnamə 
kapitalındakı iştirakının həqiqi göstəricilərə uyğunluğu müəyyənləşdirilməlidir. 
Audit əməliyyatlarının yoxlamasında eyni zamana iqtisadi subyektin dövlət 
qeydiyyatından keçməsinə dair şəhadətnamənin olmasına diqqət verilməlidir. Nəzərə 
alınmalıdır ki, təsisçilərin nizamnamə kapitalına qoyulan vəsaitin şəxsi özünəməxsus 
əmlakı olmalıdır. Nizamnamə kapitalının büdcə vəsaiti, kredit və yə müxtəlif siyasi 
və ictimai təşkilatların vəsaiti hesabına formalaşmasına mövcud qanunvericilikdə 
icazə verilmir. 
Nizamnamə kapitalının formalaşmasının auditi aparılarkən nəzərə alınmalıdır ki, 
onun formalaşması təsisçilərin qoyduqları pul vəsaiti, əsas vəsaitlər, qeyri-maddi 
aktivlər, avadanlıqlar və digər əmtəə - material dəyərləri əsasında yaradılır. Ona görə 
də nizamnamə kapitalına qoyulan vəsaitlərin düzgün qiymətləndirilməsi və 
sənədləşdirilməsinə xüsusi diqqət verilməlidir. Digər tərəfdən təsisçinin nizamnamə 
kapitalı kimi verdiyi bəzi vəsaitlər, həmin vəsaitin təsisçinin şəxsi əmlakı olduğunu 
sübutedici sənədlərlə təsdiq olunmalıdır. Belə vəsaitlərə özəlləşdirilmiş mənzillər, 
torpaq sahələri, nəqliyyat vəsaiti və s. aid edilir. 
Təsisiedici sənədlər yoxlanılarkən, auditor nizamnamə kapitalının formalaşması 

---

23 
ilə əlaqədar olan vəsaitlərin ödənməsi vaxtında icra olunmasını da yoxlamalıdır. Belə 
ki, mövcud olan qanunvericiliyə görə bütün təsisçltər ödəcəyəkləri vəsaitin 50 falzini 
iqtisadi subyektin qeydiyyatdan keçməsinə qədər, qalan vəsaitin 50 falzini bir il 
müddətinə ödəməlidir. 
Təsisçilərdən daxil olan vəsaitlərə nəzarət etmək üçün ilkin mühasibat uçotu 
sənədləri əsasında 75-li «Təsisçilərlə hesablaşmalar» hesabının krediti və həmin 
hesabata müxabirləşən əsas vəsaitlər, pul vəsaiti, qeyri-maddi aktivlər, istehsal 
ehtiyatları və digər hesabların debetində əks olunmuş göstəricilər əsasında nəzarət 
edilir. Belə ki, kassa mədaxil orderləri, müəssisənin hesablaşma və valyuta 
hesablarına daxil olan pul vəsaitləri üzrə bank çıxarışları və onlara əlavə olunmuş 
sənədlər əsasında daxil olmuş ödənişlərin məbləği müəyyən olunur. 
Qəbul-təhvil aktları əsasında daxil olan əsas vəsaitlərin, qeyri-maddi aktiv-
lərin 01№-li «əsas vəsaitlər», 04 №-li «Qeyri-maddi aktivlər» hesablarının de-
betində əks olunmuş Göstəricliər əsasında avadanlıqların, bina, tikili və digər 
əmlakın dəyəri müəyyənləşdirılır. 10№-li «materiallar», 12№-li «Azqiymətli və 
tezköhnələn əşyalar» hesablarının debet dövriyyəsi və daxil olmuş materiallar üzrə 
aktlar əmtəə - nəqliyyat qalınələri əsasında daxil olmuş material dəyərlərinin 
məbləği müəyyən edilir. 
Beləliklə, auditor təsisçilərin nizamnamə kapitalının formalaşmasında 
verdikləri vəsaitlərin sənədlər əsasında yoxlamasını yekunlaşdırır. 
Nizamnamə kapitalının formalaşmasının yoxlama nəticəsində auditorda onun 
düzgün aparılmasına dair tam inam yaranmalıdır. 85№-li «Nizamnamə kapitalı» 
hesabında əks olunmuş qalıq (saido) müəssisənin tə'sis sənədlərində əks olunmuş 
göstəricilərə bərabər olmalıdır. 85№-li «Nizamnamə kapitalı» hesabı üzrə yazılışlar 
yalnız müəssisənin təsisedici sənədlərində müvafiq dəyişikliklər edlidikdən sonra 
nizamnamə kapitalının müəyyən edilmiş qaydada həyata keçirilən artması və 
azalması hallarında aparılır. 
Nizamnamə fondunun yaradılan qaydası qanunverici və təsisedici sənədlərə 
əsaslanır. 85№-li «Nizamnamə kapitalı» hesabı üzrə analitik uçot elə təşkil 

---

24 
olunmalıdır ki, müəssisənin təsisçiləri, kapitalın yaradılması mərhələləri və səhmlərin 
növləri üzrə informasiyanın formalaşmasını təmin etsin. 
İqtisadi subyektin təsisçiləri ilə aparılan hesablaşmaların bütün formalarını 
ümumiləşdirmək üçün, yə'ni nizamnamə kapitalına qoyuluşlar, müəssisə mən-
fəətindən dividendlərin ödənilməsi və s. əməliyyatların ümumiləşdirilməsi üçün 
mühasibat uçotunun hesablar planında 75Ne-Ü «Təsisçilərlə hesablaşmalar» hesabına 
aşağdakı subhesablar açıla bilər. 75-1 «Nizamnamə kapitalına qoyuluşlar üzrə 
hesablaşmalar». 75-2 «Gəlirlərin ödənməsi üzrə hesablaşmalar» və başqaları. 75-1 
«Nizamnamə kapitalına qoyuluşlar üzrə hesablaşmalar» subhesabında müəssisənin 
nizamnamə (yığınını kapitalına qoyuluşları üzrə olun təsisçiləri ilə hesablaşmaları 
uçota alınır.) 75-1 «Nizamnamə kaptalına qoyuluşlar üzrə hesablaşmalar» 
subhesabında əks olunumuş göstəricilər əsasında auditor nizamnamə kapitalına 
qoyuluşlar üzrə hesablaşmaların təsisçilərlə necə aparılmasını yoxlamalıdır(17,13). 
Mövcud olan qaydalara görə səhmdar cəmiyyəti yaradılarkən səhmlərə yazılmış 
şəxslərin borc məbləğləri 75№-li «Təsisçilərlə hesablaşmalar hesabının debitinə və 
85№-li «Nizamnamə kapitalı» hesabının kredıtinə yazılır. 
Yoxlama zamanı audıtor aşağdakılara xüsusilə diqqət verməlidir. 
1. Təsisçilərin pul şəklində qoyduqları məbləğlər daxil olduqda 75№-li 
«Təsisçilərlə hesablaşmalar» hesabının kreditinə, pul vəsaitlərini uçota alan hesab-
ların 50№-li «Kassa», 51№-li, Hesablaşma hesabı və 52№-li «Valyuta hesabı»nın 
debitinə yazılış aparılır. Material və digər qiymətlər (pul vəsaitlərində başqa) şəklində 
qoyluşlar 01 №-li «Əsas vəsaitlər», 07№-li «Quraşdırıcı avadanlıqlar», 04 №-li 
«Qeyri-maddi aktivlər», 10№-li «materiallar», 12№-li «Azqiymətli və tezköhnələn 
əşyalar», 41№-li «mallar» hesabları ilə müxabirləşməklə 75 N-fi «Təsisçilərlə 
hesablaşmalar» hesabının krediti üzrə yazılışlarla rəsmiyyətə salınır. 
2. Qoyuluş şəklində müəssisəyə binalardan, qurğulardan və avadanlıqlardan 
müəssisəyə istifadə hüquqi veridikdə 75№-li «Təsisçİlərlə hesablaşmalar» hesabının 
kreditinə və 01№-li «Əsas vəsaitlər» hesabının debitinə yazıılış edilir. Eyni zamanda 
001№-li «İcarəyə götürülmüş əsas vəsaitlər» balansarxası hesabda uçota alınır. 

---

25 
3. Nizamnamə kapitalına qoyuluşlar hesabına (səhmlərin ödənilməsinə) natural 
formada müəssisənin mülkiyyətinə verilən əmlakın mədaxili təsisçilərin razılığı ilə 
müəyyənləşdirilmiş qiymətlərlə aparılır. Nizamnamə kapitalına qoyuluşlar hesabına 
natural formada müəssisənin istifadəsinə verlimiş əmlakın mədaxil edilməsi, onun 
istifadəsinə görə icarə haqqından asılı olaraq müəyyənləşdirilmiş qiymətlə yerinə 
yetirılır. 
Digər təşkilati - hüquqi formalı müəssisələrin təsisçilərinin nizamnamə 
kapitalına qoyuluşları üzrə hesablaşmalar mühasibat uçotunda eyni qaydada əks 
etdirilir. Bu zaman 75№-li «Təsisçilərlə hesablaşmalar» hesabının debetində və 85№-
li «Nizamnamə kapitalı» hesabının kreditində (nizamnamə kapitalının təsisedici 
sənədlərində göstərilmiş bütün məbləği həcmində) yazılış aparır, 
Səhmdar cəmiyyəti formasın da yaradılmış müəssisənin səhmləri onların 
nominal dəyərindən arlıq qiymətə satlan hallarda satış və nominal dəyərləri 
arasındakı fərq 87N-fi «Əlavə kapital» hesabında əks etdirilir. 
75-2№-li «Gəlirlərin ödənilməsi üzrə hesablaşmalar» subhesabında müəssisənin 
təsisçiləri liə gəlirlərin onların ödənilməsi üzrə hesablaşmaların uçotu aparılır. 
Müəssisənin təsisçiləri arasında olan öz işçilərinə gəlirin hesablanması və ödənilməsi 
70Ne-li «Əməyin ödənişi üzrə işçi heyyəti ilə hesablaşmalar» hesabında uçota alınır. 
Müəssisədə iştiraka görə gəlirlərin hesablanması 88№-li «Bölüşdürülməmiş mənfəət 
(ödənilməmiş zərər)» hesabınin debetində (hesabat ilinin mənfəəti və ya keçmiş 
illərlə bölüşdürülməmiş mənfəət hesabına) və 75№-li «Təsisçilərlə hesablaşmalar» 
hesabının kreditinə əks etdirilir. 
Müəssisədə iştiraka görə gəlirlərdən, həmin müəssisədə tutulası vergi məbləğləri 
75№-li «Təsisçilərlə hesablaşmalar» hesabının debitində və 68№-li «Büdcə ilə 
hesablaşmalar» hesabının kreditində əks etdirilir. 75№-li «Təsisçilərıdə 
hesablaşmalar» hesabı üzrə analitik uçot ayrılıqda aparılır. 
Təsisçilərlə hesablaşmaların auditi aparılarkən təsisçilərə ödənən dividendlərin 
uçotunun təşkilinə və ödənılməsinə xüsusi diqqət verilməlidir. 
Səhmdarlar cəmıyyətləri hesabat dövrünün rüblük, yarim illik və lilik nəticələri 

---

26 
ilə əlaqədar olaraq dividend ödənilməsinə dair qərar qəbul edir. Dividend-səhmdar 
cəmiyyətinin təmiz mənfəətinin bir hissəsinin onun nizamnaməsində müəyyən 
olunmuş qaydaya uyğun olaraq səhmdarlara ödənilən məbləğdir. Dividend pul 
şəklində və ya cəmiyyətin nizamnaməsində müəyyən olunumuş formada əmlak 
formasında ödənilə bilər. 
Səhmdar cəmiyyəti imtiyazlı və adi səhmlər buraxa bilər, İmtiyazlı səhmlərin 
ümumi məbləği nizamnamə kapitalının 10 falzindən çox olmalıdır. Cəmiyyətin illik 
mənfəətinin məbləğində səhmdar malik olduğu səhmin və ya müvəqqəti səhm 
şəhadətnaməsinin dəyərinə uyğun olaraq dividend alır. Hər bir səhmə düşən 
dividendin məbləği səhmdarların ümumi yığincağında müəyyən edilir, İmtiyazlı 
səhmlərə görə onun sahibinə qeyd edilmiş həcmdə gəlir dividend ödənilir. Adi 
səhmlərə görə ödənilən dividend məbləği isə müəssisənin təsərrüfat fəaliyyətinin 
nəticələrindən asılıdır.