Зиёдулла Давронов

narsa yoki hodisani o‘rganishda uning barcha xususiyatlarini o‘rganib
emas, balki faqat kerakli bir xususiyati orqali o‘rganish mumkin
ekanligini tushunmoqlikka aytiladi.
Ideallashtirish o‘rinsiz bo‘lsa, turli
xatoliklarga olib kelishi mumkin. Ayniqsa, tarix voqealarini ideallashtirish
bunga misol bo‘ladi. Tarixiy voqealarni qanday bo‘lgan bo‘lsa,
shundayligicha tushuntirish lozim. Aks holda noto‘g‘ri, yolg‘on xulosalarga
olib keladi va ijod hamda ijodkorni chalkashtiradi.
Ilmiy ijodda
analogiya
(o‘xshashlik) uslubidan ham foydalaniladi.
Analogiya bu - o‘xshashlik, moslik ma’nolarini beradi.
 Demak, analogiya
narsa va hodisalar o‘rtasida biron-bir jihatdan o‘xshashlikni
ko‘rsatuvchi jarayondir.
Narsa va hodisalarni tadqiq qilishning ma’lum bir
usuli bilimni kengaytirish vositasi hamdir.
Narsa va hodisalardagi ma’lum
bir boshqa belgilar bilan o‘xshashligini bilgach, biz ularning boshqa
belgilar bilan ham o‘xshashligi haqida xulosa chiqara olamiz. Bunday
xulosa chiqarish o‘xshashlik bo‘yicha xulosa chiqarish, deyiladi
. Bu esa
o‘z navbatida bir narsa yoki hodisa haqida olingan bilimlarni boshqa narsa
yoki hodisaga o‘tkazishga imkon beradi. Ijod, bilimni bunday ko‘chirish
ko‘pincha ehtimollikka asoslangan holda qisman to‘g‘ri bo‘lib chiqadi.

---

99
Chunki narsa va hodisalar o‘rtasida o‘xshashlik to‘liq emas. Mutlaq
o‘xshashlik yo‘qdir. Hech bo‘lmaganda har bir narsa yoki hodisa makon va
vaqtda joy olib harakat qilishida farq bor.
Narsa va hodisalarni faqat tashqi qiyofalariga qarab o‘xshashligini
topish ijodning oxirgi nuqtasi bo‘lmasligi kerak. Qachonki ichki
o‘xshashliklar ham inobatga olinsa, unda har bir ijodiy xulosa yaxshi natija
beradi. Fanda ko‘pincha ba’zi murakkab masalalarni boshqa oddiyroq
masalalar yordami bilan yechishga, ba’zi hodisalarda yuz beradigan
jarayonlarni, mabodo ularni bevosita tadqiq qilish imkoni bo‘lmasa, boshqa
hodisalarda o‘rganishga to‘g‘ri keladi. Ana shu holatda analogiyaga,
o‘xshashlikka murojaat qilishga to‘g‘ri keladi. Analogiyada, o‘xshashlikda
tekshirilayotgan narsa va hodisalarning mohiyati jihatidan umumiyligi asos
qilib olinadi. Bunday yondashish narsa va hodisalarning asl mazmunini
tushunishga yordam beradi. Aytish lozimki, ma’lum o‘xshashliklarni bilish
natijasida bilinmagan o‘xshashlikni keltirib chiqarish, topish, ijodda
yangilikdan iboratdir.
Ijodda analogiya, o‘xshashlik uslubi