Зиёдулла Давронов
Yüklə 0,6 Mb. Pdf görüntüsü
|
| Tajribaning turlari
Tajriba o‘tkazish ijodkordan katta mas’uliyat va mehnatni talab qiladi. Uni o‘tkazish uchun maxsus tayyorgarliklar ko‘riladi va taxminan quyidagilar zarur: 1. Tajriba o‘tkazuvchining o‘zi yoki maxsus tadqiqotchilar guruhi. 2. Tajriba o‘tkazadigan maxsus qurilmaga ega bo‘lgan joy (labaratoriya). 3. Tajriba o‘tkazish uchun olingan ob’yekt, narsa yoki hodisalar. 4. Tajriba o‘tkazuvchi yoki o‘tkazuvchilarga yordam beradigan texnik vositalar (Bular tajriba xususiyatiga qarab tanlanadi): mikroskop, teleskop, kompyuter, elektron hisoblagichlar va boshqalar. 5. Tajriba o‘tkaziladigan vaqtni belgilash. Tajriba o‘tkazish davomida tasodifiy hodisalarning oldini olish choralarini ko‘rish va boshqalar. Tajriba o‘tkazishda tadqiqotchi markaziy shaxs “bosh qahramon” hisoblanadi. Sababi u tajriba uchun javobgardir. Tajriba davomida tadqiqotchi barcha ma’lumotlarni bo‘yniga oladi. Kerak bo‘lganda o‘z jonini 1 О. Fayzullayev.Falsafa va fanlar metodologiyasi. Т., 2006 y. 41-43 betlar. 130 ham ayamaydilar. Masalan, fanlar tarixidan ma’lumki, buyuk olimlar Mariya Kyuri, Per Kyurilar radioaktivlik sohasini o‘rganishda o‘ta xavfli tajribalarni o‘tkazganlar. Falokatni bilsalar ham o‘z hayotlarini xavf ostida qoldirsalar- da, tajribani o‘tkazganlar yoki rus olimi iqtisodchi, faylasuf, siyosat arbobi, tabiatshunos A.A. Bogdanov (Dunyoda birinchi qon qo‘yish inistitutini tashkil qilgan) qon quyishni o‘zida tajriba qilib o‘tkazish paytida vafot etgan. Bu kabi holatlar fan tarixida ko‘plab uchraydiki, bu tadqiqotchilarning beg‘araz faoliyatlaridan darak beradi. Tajriba u yoki bu narsa va hodisa ustida faqat bir marta o‘tkazilib qolinmaydi. Tajriba ko‘p martalab o‘tkaziladi. U shundagina haqiqatga aylanadi. Tadqiqotchining faoliyatini o‘zi haqiqatni topishga qaratilgan bo‘ladi. Tajriba bunga yordamlashadi. Shu jihatdan bo‘lsa kerak, ko‘pgina olimlar tajriba usulini boshqa usullardan ustun qo‘yadilar. Masalan: Karl Popper (1902-1994) ta’limotida tajribani («Ilmiy kashfiyot mantiqi» asarida) boshqa usullardan (jumladan induktiv usul) ustun qo‘yadi. Uning fikricha, farazlarni hammasini tekshirishdan, tajribadan o‘tkazish lozim. Tajribadan o‘tkazilmagan tadqiqotlar insonlarni turli tomonlarga chalg‘itaveradi. Tajriba o‘tkazish ob’yektiv xususiyatiga qarab tajriba turlarini tanlashni taqozo etadi. Olinadigan natijalarning kelajagi ham tanlangan tajriba usuliga bog‘liq. Shu sababli tajriba turlari ham tadqiqotda katta ahamiyat kasb etadi. Tajribaning turlari sifatida quyidagilar hisobga olinadi: 1. Tabiiy tajriba; 2. Fikriy tajriba; 3. Real tajriba; 4. Ideal tajriba; 5. Paralel tajriba; 6. Modelli tajriba va boshqalar. Ma’lumki, rus olimlaridan I.M.Sechenov, I.P.Pavlovlarning bosh miya faoliyatlari haqida olib borgan tajribalari tabiiy tajribalardir. Ular insonning bosh miyasi orqali organizimda qanday o‘zgarishlar sodir bo‘lishini, aynan oshqozon tuzilishidagi o‘zgarishlarni tabiiy tajriba asosida tushuntirib 131 beradilar. Ikkala olim ham hayvonlarda olib borgan tajribalari orqali reflekslar jarayonini ilmiy asoslaganlar. Ilmiy tadqiqotda shunday jarayonlar borki, ularni o‘tkazish uchun juda ko‘p mablag‘, xarajatlar misli ko‘rilmagan harakatlar talab qilinadi. Demak, bunday sharoitda ob’yekt bilan bevosita munosabatda bo‘lishning imkoniyati yo‘q. Shu sababli tajriba o‘tkazishda real yoki nazariy jihatdan ishlangan model ustida tajriba o‘tkaziladi. Asosiy ob’yekt model bilan almashtiriladi. Yüklə 0,6 Mb. Dostları ilə paylaş:
|