Ziya göyalp t ü r k ç Ü L ü y ü n ə s a s L a r I
Yüklə 28,83 Kb. Pdf görüntüsü
|
gətirdi. Romanda fransız zabitinin türk qızına olan sonsuz məhəbbətindən danışılır. «Aziadə» ilk dəfə İstanbulda çap edilmişdi. Bundan sonra P.Loti «Bir sipahinin romanı», «Xanım Xrizantema» və s. kimi bir sıra romanlar yazmışdır. P.Lotinin əsərlərində Şərq ekzotikası başlıca mövzudur. Klod Farrer (1876-1957) - fransız yazıçısıdır. Əsil adı Frederik Şarl Eduar Barqondur. P.Loti ilə K.Farrerin bir sıra bənzərlikləri var. K.Farrer də dənizçi zabit olmuş, donanmam yalnız 1919-cu ildə buraxmışdır. 1935-ci ildən Fransa Akademiyasının üzvü olmuşdur. «Tiryək tüstüsü» (1904) novellalar kitabı ilə ilk addımı atdı. Bundan sonra ünlü «Mədənilər» (1905) romanını nəşr etdirdi. O, Şərq mədəniy yəti ilə Avropanın «vulqar» mədəniyyəti arasında gedən toqquş madan danışan mövzunu P.Lotidən mənimsəmiş və bu mövzunu yaradıcılıqla işləyərək kəskin süjetli bir sıra romanlar yazmışdır. Ümumiyyətlə, K.Farrerin əsərləri üçün kəskin süjetlər, «şərq ekzotikası» səciyyəvidir. Məharətli stilist olan K.Farrerin romanları böyük müvəffəqiyyət qazanmışdı. O, bir sıra yol qeydlərinin do müəllifidir. K.Farrer Türk ekzotikasının bütün gözəlliklərini heyranlıqla tərənnüm etmişdir. 2. «Şərq türkləri» dedikdə, Z.Göyalp Orta Asiya və Şərqi Türküstanda yaşayan türkləri göz önündə tutur. 3. Degin Y.lstuağ jeneğal de-z-un, de Tüğk, de Monqol e-de- otğ Tağtağ oksidanto. Vol. 1-4.; P., 1756-1758 (Hunların, türklərin, monqolların və başqa qərb tatarlarının əsas tarixi). Y.Dcginin bu ünlü kitabını Hüseyn Cahid Yalçın fransızcadan türk dilinə çevirib, 1923-1925-ci illərdə «Hunların, türklərin, monqolların və daha sair tatarların tarix-i ümumisi» adı ilə 8 cilddə çap etdirdi. Hüseyn Cahid Yalçın (1874-1957) - tanınmış yazıçı, qəzetçi və çevirməndir (tərcüməçi). Bir neçə il dövlət idarələrində məmur işlədikdən sonra bu işdən ayrılıb qəzet çıxartmağa başladı. Osmanlı Məclis-i Mobüsanında (Vəkillər məclisində) İstanbul vəkili oldu. 1918-ci il Modros barışığından sonra ingilislər tərəfindən həbs edildi və Malta adasına sürgün edildi (1919). İki ildən artıq sürgün həyatından sonra vətənə qayıtdı və 1922-1925-ci illərdə yenidən qəzet nəşr etdi. Çorumda təqribən iki il siyasi sürgün həyatı yaşadı (1925-1926). 1939-1950-ci illərdə İstanbul və Kars Millətvəkili oldu. Ömrünün son illərində «Ulus» qəzetinin redaktoru idi. 142 H.C.Yalçınm yaradıcılığı verimli (məhsuldar) olmuş, 60 il (1891-1951) ərzində bir çox roman, hekayə, tənqidi yazılar, anılar- xatirələr, yaşamöyküsii (tərcümeyi-hal) xarakterli əsərlər və s. yazmış, çevirilər (tərcümələr) etmişdir. 4. David Lömleyin «KitabuI-elmün-Nafi» (Faydalı elm kitabı) adlı əsəri türk dilinə aiddir. İngilis dilində yazılıb. Kitabın sonunda Cağatay, Qıpçaq, Kazan tatarlarının dillərində, Osmanlıca mətnlər və bu mətnlərin tərcümələri verilib. 5. 1808-1839-cu illərdə hakimiyyətdə olmuş Sultan II Mahmud (1784-1839) göz önündə tutulur. Sultan II Mahmud dövləti möhkəmləndirmək üçün bir sıra islahatlar həyata keçirmiş və bu islahatlar sonrakı Tənzimat üçün əlverişli şərait yaratmışdır. 6. Sultan I Əbdüləziz 1861-I876-cı illərdə hakimiyyətdə olub. 7. Sultan II Əbdülhəmid (1842-1918) göz önündə tutulur. 1876-I909-cu illərdə hakimiyyətdə olub. 8. «Əncümən-i daniş»in (Elmlər Akademiyasının) təntənəli açılışı 1850-ci il iyunun 28-də olmuşdu. 9. Əhməd Vəfiq Paşa (İstanbul, 1823-1891) - tanınmış siyasi xadim, yazıçı, dilçi və tarixçidir. Atası Xarici İşlər Nazirliyində məmur idi. İlk təhsilini ailə çevrəsində almış, sonralar Parisdə oxumuşdur. Görkəmli dövlət xadimi və islahatçı Mustafa Rəşid Paşaya yaxm olmuşdur. Əhməd Vəfiq Paşa bir çox yüksək vəzifələrdə çalışmış, bir müddət baş nazir olmuşdur. Onun elmi və ədəbi fəaliyyəti də qızğın keçmişdir. 1875-ci ildə Peterburq Elmlər Akademiyasına üzv seçilmişdir. İstanbul Darülfununda (Universitetində) bir müddət tarix fəlsəfəsindən mühazirələr söyləmişdir. Türkiyədə teatrın inkişafında onun xüsusi rolu vardır. Molyerdən bir sıra tərcümələr və iqtibas etmiş, bu zaman həmin əsərləri yerli gəlonəyə (ənənəyə) uyğunlaşdırmışdır. Əhməd Vəfiq Paşa türk dili və tarixinə aid çox dəyərli əsərlər yazmış və Türkçülüyün öncübrindən (liderlərindən) olmuşdur: 1. Salnamə (1846-1849); 2. Müntəxəbal-i durub-i əmsal (1852; Türk dilində alalar sözləri və xalq deyimləri); 3. Hikmət-i tarix (1863); 4. Şəcəre-i Türki (1864; Əbül Qazi Bahadur xanın Cağatay ləhcəsində yazdığı əsərin Anadolu ləhcəsinə uyğunlaşdırılınası); 5. Ləhcc-i Osmani (I bölüm, 1876; II-III bölümlər 1888-1889) və s. Türkçülük baxımından bu əsərlərdən xüsusilə üçü seçilir: «Şəcərc-i Türki», «Ləhce-i Osmani» və «Müntəxəbat-i durub-i əm sal». «Şəcəre-i Türki» adlı əsərində Osmanlı dövründən öncəki 143 türk tarixini qarşıya qoymuşdur. «Ləhcc-i Osmani»də kök baxı mından türkcə olan sözləri toplamış, türk dilinə keçmiş ərəb və fars sözlərinin türk dilində qarşılıqlarını göstərmişdir. Kitabda türk ləhcələrindən də danışılırdı. «Müntəxəbat-i durub-i əmsal»da isə 6- 7 min turk atalar sözləri verilmişdir. Əhməd Vəfiq Paşanın əsərləri sonralar milli tarix və dil mə sələləri ilə çalışan araşdırıcılar üçün çox dəyərli qaynaq oldu. 10. Əbül Qazi Bahadur xan (1603-1663) - Xivə xanı, istedad lı şair və tarixçi. Əbül Qazi Bahadur xan «Şəcəre-i Tərakimə» (1659) və «Şəcəre-i Türki» (1663) kimi olduqca dəyərli əsərlər qoy ub getmişdir. Bu əsərlərdə türklərin soykötüyü, tarixi, mifologiyası haqqında bilgilər (məlumatlar) verilir, türk atalar sözlərindən bir çox misallar göstərilir. Hər iki əsər bir sıra dillərə, o cümlədən A.N.Kononov tərəfindən rus dilinə çevrilmişdir. 11. «Ləhce-i Osmani» əsərində Əhməd Vəfiq Paşa türk sözlə rinin köklərini araşdırır. 12. Görkəmli komandan və yazıçı Süleyman Paşa 1838-ci il də İstanbulda anadan olmuşdur. O, «Yeni Osmanlılaram fəal tə rəfdarlarından və Tənzimal dövrünün on böyük lürkçülərindən bi- riydi. 1872-ci ildə ona briqada generalı, 1876-cı ildə isə marşal rütbəsi verilir. 1873-cü ildə isə hərbi məktəblər naziri (rəisi) təyin edilmişdi. 1876-cı ildə Sultan Əbdüləzizin taxtdan salınmasında böyük rolu olmuşdu. 1877-1878-ci illərdə Osmanlı-Rusiya savaşı zamanı Şipka aşırımı (Bolqarıstan) vuruşmasında (1877-ci il, iyul- avqust) göstərdiyi böyük sərkərdəlik bacarığına görə «Şipka qəh rəmanı» kimi ad çıxartdı. 1878-ci ildə Sultan II Əbdülhəmidin qə zəbinə uğradı və Bağdada sürgün edildi. Bu böyük şəxsiyyət 1892- ci ildə sürgündə vəfat etdi, məzarı Bağdaddadır. Süleyman Paşa «Türklük», «Türkçülük» anlayışlarının geniş yayılıb mənimsənilməsində qızğın fəaliyyət göstərmişdir. O, İslam dan öncəki türk tarixinə və təmiz türk dilinə sonsuz maraq göstər miş, bunların məktəblərdə öyrədilməsi üçün bir sıra elmi əsərlər yazmışdır. Süleyman Paşa tarix sahəsində olduğu kimi, dilə do obyektiv və Türkçü baxımdan yanaşaraq türklərin dilinin Osmanlı deyil, Türk dili olduğunu göstərirdi. Süleyman Paşanın başlıca əsərləri bunlardır: 1. Məvani-ül in şa (2 cild, 1974); 2. Tarix-i Aləm (1874); 3. Elm-i sərf-i türki (2 cild. 1876). «Tarix-i Aləm» (Dünya tarixi) kitabının türk milli tarixinin öyrənilməsində böyük xidməti olmuşdur. 13. Bəşər tarixində çox görkəmli rol oynamış olan Hunlar 144 indiki türklərin ata-larıdır. Hunlar haqqında Çin qaynaqlarında ilk bilgilər (məlumatlar) eramızdan 20-24 yüzil əvvələ gedib çıxır. Hunların adı Çin qaynaqlarında «Hiunq-nu» (ədəbiyyatda bəzən «hsiunq-nu» kimi verilir) şəklində ilk dəfə b.c.ə. 4-cü yüzilin axırlarında (b.e.ə. 318-ci ildə) çəkilir. «Hun» sözü də bu «hiunq- nu» ifadəsindədir. Ancaq əski Çin heroqliflərinin ifadə etdiyi «hi- unq-nu»nun hansı türk sözünün qarşılığı olduğu hələlik qəti şəkil də aydınlaşdırılmamışdır. Bununla bərabər, gerçəyə uyğun belə bir ifadə var ki, «hun» əski türk dilində «adam, insan, xalq» anlamın da olmuş və «hun» dövlətinin adamları özlərini bu cür adlandır mışlar. Daha sonra irəli sürülür ki, «hun» sözü türk dilində b.c.ə. 1 - ci minilliyin əvvəllərində «qun», b.e.ə. 5-ci yüzildən öncə «kuıı» şəklində, nəhayət, b.c.ə. 4-3-cü yüzillərdə isə «hun» kimi işlədil mişdir. B.e.ə. 3-cü yüzildo Hunlar Mərkəzi Asiyada güclü bir dövlət qurdular. Bizim eranın 4-cü yüzilinin 70-ci illərində Hunların bir hissəsi qərbə axın eldi. Onlar Don çayını keçib 375-ci ildə şərq və qərb qotları üzərində parlaq qələbə çaldılar və beləliklə, xalqların böyük köçünə təkan verdilər (səbəb oldular). 14. Oğuz xan və ya Oğuz kağan ünlü türk dastan qəhrəma nı; oğuz türklərinin mifik əcdadı. Oğuz kağan haqqında bir çox dastanlar vardır ki, bunlar da «Oğuznamə» adı altında birləşirlər. 15. Hunların ali hökmdarına-imperatoruna «Tan-hu» (əski oxunuşa görə, «Şan-yü»: hun imperatorunun titulu Çin heroqlifi- nin indiki tələffüzü ilə oxunduqda «Şan-yü» alınır. İlk araşdırmaçı- lar bu adı çağdaş tələffüzlə oxumuşdular. Heroqlillərin ən əski tə ləffüzü ilə oxuduqda isə «Tanhu»dur. Əslində bu daha doğrudur) deyilirdi. Bizim eradan öncə 209-cu ildə Мао-tun (yaxud Mav- dun; elmi ədəbiyyatda «Motun» kimi də verilir) Tan-hu adı ilə Hun taxtına çıxdı. Mao-tunun hakimiyyətə gəlməsi Çin qaynaqla rında əfsanələrə qarışmışdır. Мао-tun hakimiyyətə gəldikdən sonra şərqdəki monqol- tunquz tayfa birliyinə-tunq-hulann (dunxulann) üzərinə yeridi və onları məğlubiyyətə uğratdı; b.e.ə. 203-cü ildə isə cənub-qərb qon- şularını-yüc-çiləri darmadağın etdi. Bundan sonra o, Çin sərhədlə rində göründü. Çinlilər hələ, b.e.ə. 214-cü ildə Hunların təhlükəsinə qarşı böyük Çin səddini tikməyə başlamışdılar. Ancaq Hun axını qarşısında bu maneə də gücsüz idi. Мао-tun b.e.ə. 201-ci ildə Çin imperatoru Qao-tininin (Xan sülaləsinin qurucusu) 320 minlik qo şununu mühasirəyə aldı və onu məğlubiyyətə uğratdı. Çin Hun 145 Yüklə 28,83 Kb. Dostları ilə paylaş:
|