Ziya göyalp t ü r k ç Ü L ü y ü n ə s a s L a r I
Yüklə 28,83 Kb. Pdf görüntüsü
|
dövləti ilə sülh müqaviləsi bağlamağa məcbur oldu və Hunlara ve rgi verməyə başladı. Ümumiyyətlə, Mao-tun 20 il ərzində Hun dövlətinin hüdudlarını görünməmiş dərəcədə genişləndirdi və güclü bir imperatorluq qurdu. B.e.ə. 177-ci ildə Çin hökmdarına göndər diyi məktubda deyirdi: «Yay çəkə bilən bütün tayfalar tək bir ailə kimi birləşdilər». Beləliklə, Mao-tun bütün Türk tayfalarını birləş dirmişdi. Mao-tun b.e.ə. 174-cü ildə öldü. O, vəfat edərkən Hun impe riyasının sınırları şərqdə Koreyaya, qərbdə Aral çölünə, cənubda Ordos və Qansu da daxil olmaqla, Çin sərhədlərinə, şimalda isə Sibir çöllərinə qədər uzanırdı. Fransız tarixçisi Degin (XVIII yüzil) Mao-tunun adını Çin qaynaqlarında «Mei-tei (Mei-dei)» şəklində oxumuşdu. Deginin bu ünlü kitabından faydalanan Türk tarixçiləri «Mei-tei»ni «Mətə» kimi oxudular. Beləliklə, Türkiyə ədəbiyyatında Hun imperator- luğu qurucusunun «Mətə» adı gələnəyə-onənəyə çevrildi. Mətonin adını bildirən Çin heroqliflərini bugünkü söylənişə (tələffüzə) (Hcroqlifı indiki Çin dili qaydaları ilə oxuduqda eyni heroqlifin keçmişdəki söylənişindən bir qədər fərq yaranır) görə oxuduqda «Mao-tun (Мао-dun)» alınır. Ancaq Alman sinoloqu (Çinşünas) F.Hirt Çin qaynaqlarını yenidən araşdırarkən bu adı heroqliflərinin Mao-tun (Mətə) dövründəki söylənişi ilə oxudu və Hun hökmdarı adının «Baqatur», yəni «Bahadur (Bahadır)» ol duğunu tapdı. Beləliklə, F.Hirtin kəşfi sayəsində Hun imperiyası qurucusunun əsil adı molum oldu. «Bahadır» türklər arasında ge niş yayılmış adlardan biridir. Bəzi araşdırmaçılar (məs. Rus sinoloqu, çuvaş əsilli, N.Y.Biçurin (1777-1853), Ziya Göyalp) Mao-tun ilə türklərin ünlü dastan qəhrəmanı və mifik əcdadı Oğuz kağanın eyni şəxs olduğu nu söyləyirlər. Bu belə olmasa da, Mao-tun ilə Oğuz kağanın çox oxşarlıqları vardır. 16. Əhməd Cevdot Paşa (1822-1896) ünlü tarixçi alim, dilçi və dövlət xadimidir. Əski bir Türk nəsli olan Yularqıranlara mənsub idi. 1839-cu ildə İstanbula gəlir. İlk təhsilini mədrəsədə alsa da müsbət, çağdaş elmlərə və ədəbiyyata böyük maraq göstərmişdir. Ümumiyyətlə, ilahiyyat, fəlsəfə, riyaziyyat, astronomiya, geologiya, ədəbiyyat sahəsində zəngin bilik qazanmışdı. Əhməd Cevdət Paşa müxtəlif vəzifələrdə çalışmış, Müəllimlər məktəbinin müdiri, ədliyyə və maarif nazirləri olmuşdu. Osmanlı dövlətinin 1774-1852-ci illərə aid 12 cildlik tarixini 146 («Cevdət Paşa tarixi», 1853-1883); İslam tarixinə dair «Qısas-i ən- biya» (12 cild, 1874-1888) əsərini yazmışdır. O, 1884-cü ildə Keçə- çizadə Fuad Paşa ilə birlikdə yazdığı «Qəvaid-i Osmani» (Osmanlı dilinin qaydaları) adlı əsərini nəşr etdirdi. Bundan sonra bu əsəri daha da təkmilləşdirib genişləndirdi və 1885-ci ildə həmin əsər «Qovaid-i Osmaniyyə» adı ilə çapdan çıxdı. «Qəvaid-i Osmaniyyə» türk dili qrammatikasının ilk kitabı hesab olunur. Bir çox əsərlərin müəllifi olan Əhməd Cevdət Paşanın «Krım və Qafqazın tarixçəsi» adlı əsəri do vardır. Əhməd Cevdət Paşa Osmanlı dövlətinə ümmətlər topluluğu kimi baxır, birliyi etnik xüsusiyyətlər, xalqlar deyil, dinin təmin etdiyini, İslam dünyası ilə Xristian dünyasının bir-birinə qarşı du ran iki başqa sistem, mədəniyyət aləmi olduğunu göstərirdi. 17. Rəcaizadə Mahmud Əkrəm (1847-1913) Tənzimat dövrünün on görkəmli nümayəndələrindən biri, şair, romançı, dramaturq və ədəbiyyat tənqidçisi. Ümumiyyətlə, o, tənzimat ədə biyyatının əsasını qoyanlardan biridir. Rəcaizadə Mahmud Əkrəm bəy Namiq Kamal ilə yaxın idi, despotizmə qarşı mübarizə aparır dı. Onun «Sərvət-i fünun» ədəbiyyatının («Ədəbiyyat-i cədido»nin) nümayəndələrinə, yəni divan ədəbiyyatına qarşı çıxan, çağdaş fi kirləri yayan yeni ədəbiyyatçılara böyük təsiri olmuşdur. 18. Qaspıralı İsmail boy (Baxçasaray, Krırn), 1851-1914) - görkəmli mütəfəkkir, yazıçı, jurnalist və pedaqoq İsmail bəyin ala sı Mustafa ağa Yallanın yaxınlığındakı Qaspıra kəndindən idi. Qaspıralı İsmail bəy ilk təhsilini doğulduğu Baxçasarayda Hacı İsmail əfəndinin yanında almış, bundan sonra Ağməsciddə (Simfcropolda) rus orta məktəbini bitirmiş, Voronej və Moskva hərbi məktəblərində oxumuşdur. Moskva hərbi litseyində qatı slavyançılıq axımı (cərəyanı). Türkə düşmən ruh hökm sürürdü. Belə bir şərait ilə qarşılaşan gənc İsmaildə güclü Türkçülük fikri, Türk tarixinə sonsuz maraq yarandı. İsmail bəy bu məktəbi bu raxmağa məcbur olaraq 1871-ci ildə Yaltanm yaxınlığındakı Do- rəgöy məktəbində müəllimlik etdi. 1872-1874-cü illərdə Parisdə ya şayır, İstanbulda olur. 1876-cı ildə yenidən Krıma-Baxçasaraya qayıdır və ədəbi jurnalistlik fəaliyyətinə başlayır, 1879-cu ildə isə Baxçasaray bələdiyyə rəisi seçilir. 1881-ci ildə «Rusiya müsəlman ları» adlı çox dəyərli əsərini Ağməsciddə (Simferopol) rus dilində çıxan «Tavrida» qəzetində nəşr etdirdi, 1884-cü ildə isə onun «Av ropa mədəniyyətinə bir nəzər-i məvazinə» (Avropa mədəniyyətinə bir tarazlı baxış) kitabı çap olundu. İsmail bəy Qaspıralı 1883-cü ildə «Tərcüman-i əhval-i za 147 man» adlı ünlü qəzetini nəşr etməyə başladı. Qəzetin nəşri 1917-ci ilə qədər davam etdi. «Tərcüman» qəzeti 1905-ci ilə qədər Rusiya da yaşayan türk xalqlarının yeganə mətbuatı idi. Yaxın və Orta Şərqdə geniş yayılan bu qəzet Qaspıralı İsmail bəyə böyük şöhrət qazandırdı. «Tərcüman» qəzeti dil birliyi, milli birlik uğrunda dönmədən mübarizə apardı. Qəzetin, İsmail bəyin fəaliyyətinin başlıca şüarı «Dildə, fikirdə, işdə birlik»dən ibarət idi. Türk milli şüurunun inkişafında Qaspıralı İsmail bəyin qəzetinin görkəmli rolu oldu. Qaspıralı İsmail bəy Namiq Kamal, Ziya Paşa, İbrahim Şi- nasi və Cəmaləddin Əfqanidən təsirlənmiş, lakin bunlardan mə nimsədiklərini Rusiya şəraitində yaradıcılıqla inkişaf etdirmişdi. Qaspıralı İsmail bəy Rusiya türklərinin varlıqlarını qoruya bilmələri üçün bir yazı dilinə malik olmalarını irəli sürür və göstə rirdi ki, yalnız bundan sonra fikirdə və işdə birliyə çatmaq mümkündür. İsmail bəy Rusiya türklərinin asanlıqla oxuyub-yaza bilmələ ri üçün «Üsul-i codid» adlanan yeni bir təhsil metodunu da irəli sürdü. Bu metod qəbul edilərək Azərbaycanda, Orta Asiyada, Volqaboyunda, Krımda bir çox «cədid məktəbləri» yaradıldı. Qaspıralı İsmail bəyin bir çox əsərləri sağlığında Krımda və İstanbulda nəşr edilmişdi. 19. Ziya Göyalp «Qərb türkləri» dedikdə Anadolu, Azər baycan, Volqaboyu və Krım türklərini göz önündə tutur. 20. Əli boy Hüseynzadə - görkəmli ictimai xadim, şair, jur nalist və tərcüməçi. 1864-cü ildə Salyanda anadan olmuşdur. Er kən yaşlarından babası Güney Kafqaz Şeyxülislamı Hacı Axund Əhməd onu Tiflisə, öz yanına aparmışdır. 1885-ci ildə burada gimnaziyanı bitirmişdir. Sonralar Peterburq Universitetinin fizika- riyaziyyat fakültəsində, İstanbulda ali hərbi tibb məktəbində (Tib- biyyə) oxumuşdur. Əli bəy Hüseynzadənin düşüncə və əqidəsinə hələ gənc yaşlarında onun bir gürcü yoldaşının təsiri olmuş və on da Türkçülük fikri yaranmışdır. İstanbulda təhsil alarkən «İttihad və Tərəqqi» partiyasının yaradılmasında (1889-cu il, may) iştirak edir. Tibbiyyədə dərs dey ir. 1904-cü ildə Bakıya gəlir və burada «Həyat» qəzetinin redaktor larından biri kimi (Əhməd bəy Ağaoğlu ilə birlikdə) çalışır. Sonra «Kaspi» qəzetinin redaktoru olur, «Füyuzat» jurnalını çıxarır. Türkiyədə 1908-d il inqilabından sonra, 1910-cu ildə yenidən İs- ntanbula qayıdır, İstanbul Universitetinin professoru olur. Əli bəy Hüseynzadə «Türkləşmək, İslamlaşmaq, Avropa- 148 lılaşmaq» şüarı ilə çıxış edir və bütün fəaliyyətini bu məqsədə yö nəltmişdi. Zəngin yaradıcılığa malik olan Əli bəy Hüseynzadə həm də istedadlı rəssam idi. Milli şüurun inkişafında böyük əməyi olan Əli bəy Hüseyn zadə 1942-oi ildə İstanbulda vəfat etmişdir. 21. Məhmət Emin Yurdakul (1869-1944) görkəmli şair, icti mai xadim. İstanbulda anadan olmuşdur. Sadə bir türk ailəsindən çıxmışdır. Məhmət Emin bəy «Anadoludan bir səs, yaxud Cəngə gedərkən» adlı şeirini 1897-ci ildə, Osmanlı-Yunan savaşı zamanı «Əsr» qəzetində (Səlanik) çap etdirdikdən sonra səs saldı. Məhmət Emin bəy sadə türkcə, heca vəznində milli ruhu, qüruru tərənnüm edən şeirlər yazdı. Onun türk poeziyasına gətir diyi yenilik böyük əks-səda doğurdu. Təsadüfi deyildi ki, Məhmət Emin Yurdakulun ilk şeirlər kitabının adı «Türkcə Şeirlər» idi. Böyük şair milli türk şeirinin inkişafına güclü təsir göstərdi. Yox sulların, zəhmətkeşlərin taleyinə yanmaq onun poeziyasının baş motivlərindəndir. Məhmət Eminin ictimai-siyasi əqidəsi, «İttihad və Tərəqqi» partiyası ilə sıx əlaqəsi onun 1907-ci ildə Ərzuruma sürgün edil məsinə səbəb oldu. Gənc Türklər inqilabından sonra İstanbula çağrılır və müxtəlif yüksək vəzifələrdə çalışır. O, «milli türk şairi» kimi şöhrət qazandı. Millət vəkili seçildi. Türk xalqının milli-azadlıq hərəkatında fəal iştirak eldi. Atatürk bu milli şairə böyük məhəbbət bəsləyirdi. Milli azadlıq hərəkatı qalib gəldikdən sonra o, parlamentin üzvü oldu. I944-cü ildə isə 75 yaşında İstanbulda vəfat etdi. Türkiyənin milli şairi Məhmət Emin Yurdakulun türk milli şüurunun inkişafında böyük xidmətləri var. 22. Şeyx Cəmaləddin Əfqani (Seyid Məhəmməd bin Sofdər) - İslam alimi, siyasi xadim və qəzetçi. Cəmaləddin Əfqani 1839-cu (və ya 1838) ildə Əfqanıstanda anadan olmuşdur. Əhməd Ağaoğlunun verdiyi xəbərə görə o, əslən Azərbaycan türküdür. Öz dövründə - XIX yüzilin ikinci yarısında İslam birliyi hərəkatının öncüsü (lideri) ideoloqu idi. Cəmaləddin Əfqani Kabulda mədrəsə təhsilini aldıqdan so nra Hindistana gedib orada Avropa mədəniyyəti ilə tanış oldu. Bir müddət Əfqanıstanda yaşadıqdan sonra, 1870-ci ildə İstanbula gəlir. Burada Ali Maarif Şurasının, Elmlər Akademiyasının (Ənc- ümon-i danişin) üzvü olur, Universitetdə (Darülfununda) mühazi rələr söyləyir. İrəli sürdüyü fikrə görə Misirə sürgün edilir. İngilislər 1879-cu ildə onu Misirdən çıxarır. Bundan sonra Əfqani Hindi 149 Yüklə 28,83 Kb. Dostları ilə paylaş:
|