Ziya göyalp t ü r k ç Ü L ü y ü n ə s a s L a r I
Yüklə 28,83 Kb. Pdf görüntüsü
|
min atası Ziya Göyalpdır» (Bax: Milliyyətçilik qaynaqlan, səh. 350). 50. Ziya Göyalp «dörd ölkə» dedikdə Türkiyə, iran, Azər baycan və Xarəzmi göz önündə tutur. Ümumiyyətlə, Oğuz türkləri bugün Türkiyə, İran, Azərbaycan, İraq və Türkmənistanda ya şayırlar. Ancaq qaqauzlar (ümumi sayları 200 mini aşır) da Oğuz türklərindəndir. Bugün onların Moldovada, Ukraynada, Rumı niyada, Bolqarıstanda, Yunanıstanda yerləşdiklərini göz önündə tutsaq, oğuzların yayılma coğrafiyasının daha geniş olduğunu, onun dörd-beş ölkəni deyil, daha çox torpaqları bürüdüyünü görürük. 51. Orta Asiyada (Xarəzmdə) türkmənlərin qəbilə-tayfa bö lgüsü 20-ci yüzilin əvvəllərinədək qalırdı. Ersarılar, təkinlilər, sa- rıqlar, köklənlər, salırlar (salurlar) və s. kimi iri türkmən tayfaları vardı. Qaraqalpaqların etnogenezində oğuzlar başlıca rol oynayıb. Ancaq bugün Qaraqalpaq dili türk dilinin qıpçaq qoluna aiddir. 52. Qaraqalpaqlar bugün başlıca olaraq Özbəkistanda ya şayırlar. Əfqanıstanda da vardır. Onların bir hissəsi vaxtilə qərbə axın etmişdir. Adları əski rus illiklərində (salnamələrində) «Çer- rııye klubuki», ərəb qaynaqlarında isə «qarabörklülər» kimi keç mişdir. Qaynaqlar qaraqalpaqların Oğuz əsilli uzlar və peçeneqlər ilə qohum olduqlarını bildirirlər. Ancaq «tərəkəmə» ifadəsi ərəbcə «tərakimə», yəni «türkmənlər»in təhrif olunmuş şəklidir. Tarixdə Qaraqoyunlu və Ağqoyunlu dövlətlərinə də bəzən tərəkəmə dövlət ləri deyilmişdir. Oğuz türklərinin-türkmənlərin köçəriliyi uzun müddət saxlamış boylarına, bölüklərinə sonralar bəzi yerlərdə «tə rəkəmə» adı verildi. 53. Əski Türk gələnəyinə-ənənəsinə görə oğuzlar iki ana qola bölünürdülər: 1. İç Oğuz (Uç ox); 2. Daş (Dış) oğuz (Boz ox). Bun ların hər biri də 12 boydan ibarət idi. İç oğuz boylan: Ala Yuntlu, Bayandur, Beçənək, Bügdüz, Çavuldur, Çəpni, Eymur, İydir (Yik- dir), Qmıq, Salur, Ürəkir. Daş Oğuz boylan: Alkaravlı, (Alkaevli), Avşar, Bayat, Bəydili, Dodurqa, Dökər, Qaraevli, Qarqın, Qayı, Qızıq, Yaparlu, Yazır. 54. Türk dillərini çağdaş araşdırmaçıların bir qismi Altay dillərinə, ikinci qismi Ural-Altay dillərinə daxil edirlər, ancaq üçüncülər türk dillərini müstəqil dil ailəsi kimi qəbul edirlər. 55. Birinci dünya savaşında Almaniya və Türkiyənin məğlubiyyətindən sonra Qərbin imperialist dövlətləri Türkiyəni parçalamaq haqqında çoxdankı arzulannı həyata keçirmək istədilər. İngiltərə, Fransa, İtaliya, ABŞ və onların qısqırtması ilə 158 yunanlar, daşnaqçı ermənilər Türkiyəyə diş qıcırdadaraq onun üzərinə atıldılar. Ancaq işğalçılar türkün milli-azadlıq savaşıyla üz- üzə gəldilər. Atatürkün başçılığı ilə türklər bu savaşda (1919-1923) işğalçılar üzərində parlaq qələbə çaldılar. 1923-cü il oktyabrın 29- da Türkiyə Respublikası elan edildi. Beləliklə, bağımsız, azad və hər bir sahədə milli əsaslara söykənən, yalnız milli mənafeyi həyata keçirən bir dövlət Türkiyə Respublikası ortaya çıxdı. Ziya Göyalp dünən xəyal olan bugün isə gerçəkləşən «milli dövlət» dedikdə, bu Cümhuriyyəti göz önündə tutur. 56. Qızıl Alma (Qırmızı Alma): Türk dünya hakimiyyətini, yer üzündəki bütün türklərin birləşdirilməsini məqsəd kimi götürən ülkü. 57. Hun imperatoru Мао-tun (Mətə) miladdan öncə 209-cu ildə hakimiyyətə gəlmişdir. 58. Miladdan öncə 3-cü yüzildə Mərkəzi Asiyada güclü Hun imperatorluğu meydana çıxdı. Hun imperatoru Мао-dunun (m.ö. 209-174) vaxtında dövlətin hüdudları görünməmiş dərəcədə genişləndi və bütün türk boyları bir bayraq altında birləşdirildi. Hun dövləti miladdan öncə I yüzildə iki yerə - quzey və güney Hunlarna ayrıldı. Quzey Hunları bizim eranın 4-cü yüzilində qərbə axın edib Güney Qafqazdan Mərkəzi Avropaya qədər uzanan böyük bir ərazidə yeni bir imperatorluq qurdular. Bizim eranın 6- cı yüzilində türk tayfalarının bir qrupu avarlar qərbə doğru hərəkət edərək, həmin yüzilin ortalarında istedadlı sərkərdə Bayan xanın başçılığı ilə indiki Macarıstan, Yuqoslaviya və Avstriyanın ərazisində güclü Avar xaqanlığının - yeni bir imperatorluğun əsasmı qoydular. Bu xaqanlıq 8-ci yüzilin axırlarına kimi yaşadı. Göytürklər - O rta Asiyadan Çinə qədər uzanan bir ərazidə 552- 745-ci illərdə böyük bir dövlət qurmuş türklərdir. Bütün türk boylan bu dövlətin tərkibində birləşdirilmişdi. Göytürk dövlətinin (Türk Xaqanlığının) yaranmasında oğuzlar başlıca rol oynamışdılar. 7-ci yüzilin başlannda Göytürk Xaqanlığının tərkibində «doqquz oğuz» boy birliyi özünü göstərir. Bu birlikdə uyğurlann üstünlüyü daha çox idi. Göytürk Xaqanlığının çökməsindən sonra, 745-ci ildə bu «doqquz oğuzlar» öz dövlətlərini yaratdılar və bu dövlət 840-cı ilə qədər yaşadı. Qırğızlar tərəfindən sıxışdınlan «doqquz oğuzlar» Çinin indiki Sin- tsizyan və Qansu vilayətlərinə köçdülər və burada «uyğurlar» adı ilə tanındılar. Oğuzların böyük bölümü isə 10-cü yüzildə Sırdəryanm orta və aşağı axarlarında, Ural boğazlarında, quzeydə Volqa və Don çaylarında, qərbdə Xəzər dənizmə, güneydə isə 159 Manqışlağa qədər uzanan çox geniş bir ərazidə Oğuz dövlətini qurdular. Səlcuqlulann başçılığı ilə bu oğuzların böyük hissəsi sonralar qərbə axın edib Yaxın və Orta Şərqdə böyük bir imperiya yaratdılar. 1925-ci ilə qədər və bundan bir müddət sonra da qazaxlara «qırğız qazaxlar» deyilmişdir. Ümumiyyətlə, qırğızlar ilə qazaxlara bir o qədər fərq qoyulmamışqdır. Burada söhbət qırğızlardan (qırğız-xakaslardan) gedir. Belə ki, Uyğur (doqquz oğuz) dövlətini (745-840) 8-ci yüzilin ortalarında Qırğız xaqanlığı əvəz etdi. Bu xaqanlıq 13-cü yüzilin əvvəllərinə qədər yaşadı. Qırğız xaqanlığının ən parlaq dövrü 860-924-cü illərdə olmuşdur. 924-cü ildə qaraki- taylann indiki Monqolustan ərazisini ələ keçirməsiylə Qırğız xa qanlığı bir qədər zəiflədi. 12-ci yüzilin ortalarında Orta və Mərkəzi Asiyada Qarakitay dövləti (təqr. 1140-1213) meydana çıxdı. Dövlətin qurucusu Yclyüy Daşi taxta çıxarkən «qurxan (kurxan)» titulunu qəbul etdi. Bundan sonra gələn Qarakitay dövlətinin başçıları həmin titulu daşıdılar. Nəhayət, Çingiz xan (təqr. 1155-1227) Mərkəzi və Orta Asiyada yeni bir imperatorluğun əsasını qoydu (13-cü yüzilin əv vəllərində). Bu imperatorluq sonralar Avropa və Asiyada bir çox torpaqları bürüdü. Türk Barlas boyundan olan Teymur (1336-1405) Mərkəzi Asiyada mərkəzi Səmərqənd olan yeni bir Türk dövlətini qurdu (1370-ci ildən dövləti «əmir» adı ilə idarə edirdi). Teymur dövləti nin hüdudlarım qısa bir müddətdə sürətlə genişləndirdi. Bütün bu dövlətlərin qurucuları və başlıca əhalisi türklər ol muşdur. 59. Samilər: Nuh Peyğəmbərin oğlu Samdan törəmiş ərəb, yəhudi, assuriya və həbəş dillərində danışan xalqların ümumi adı. Bunlara semit xalqlar da deyilir. 60. Arilər: Hind-İran dillərində danışan xalqlar. Ümumiyyət lə, «arilər» termini altında Hind-Avropa dillərinə mənsub olan bütün xalqlar başa düşülür. 61. Firdovsinin «Şahnamə»si İran mifologiyasına söykən mişdir. Ziya Göyalp «Şahnamə»nin adını çəkməklə İran mifolo giyasını göz önündə tutur. 62. İslama görə Nuh Peyğəmbərin Xam, Sam və Yafəs adlı üç oğlu olmuşdur. Nuh Peyğəmbər güneydən (cənub) quzeyə (şi mal) doğru yer üzünü üç hissəyə ayırmış, birincini Xama, ikincini Sama, üçüncünü isə Yafəsə vermişdir. Dünya xalqları da bunlar 160 dan törəmişdir. İran mifologiyasında da İran padşahı Feriddunun Tur (Tura), İrəc (Airyü) və Səlm (Sairima) adlı üç oğlu vardır və xalqlar bu üç oğuldan törəmişdir. Amu-Dəryanın quzeyində (şima lında) olan torpaqlar Tura verildiyi üçün o bölgəyə-əraziyə Turan deyilmişdir. Səlm isə Sami xalqlarının ulu babasıdır. İrəcin payına isə İran düşmüşdür. İstər İslam-Türk, istərsə də İran gələnəyindəki bu hadisələr «Tövrat»dakı Noy və onun oğuldları - Sim (Şem), Xam, İafet ilə bağlı hadisələrin oxşarıdır. 62 a. Kitabın orijinalındakı «lafız-ləfz» anlayışmı «ifadə» ilə, «kəlimə»ni isə «söz» ilə qarşıladıq. «Söz» geniş anlamlıdır. Bu rada dar anlamda, yəni tək bir sözü ifadə edən anlamda işlətdik. 63. İbrahim Şinasi (1826-1871) - Tənzimat dövrünün gör kəmli ziyalılarından biri, şair, yazıçı, Türkiyənin ilk qəzetlərindən olan «Təsvir-i ofkar»m (Fikirlərin təsviri) naşiri. İbrahim Şinasinin və onun qəzetinin («Təsvir-i əfkar»ın) fəaliyyəti Konstitusiya hərəkatına zəmin hazırladı. O, türk ədə biyyatına, ictimai-siyasi fikrinə yenilik gətirdi. Avropanın mütə rəqqi yeniliklərinin Türkiyədə yayılmasım istəyirdi. Gənc türk ziy alılarının ideya-görüş baxımından inkişafına, onların əqidələrinin formalaşmasına İbrahim Şinasinin böyük təsiri oldu. 64. Arqo: Ortaq milli dildən ayrı olan və müəyyən sosial topluluğun, müəyyən bir peşəyə mənsub adamların işlətdiyi xüsusi dil, şərti jarqon. 66. Metod: Üsul, yol, yöııtəm. 66. Fərabi: Məhəmməd bin Məhəmməd bin Tarxan bin Uzluq Əbu Nəsr (870 və ya 874-950) Ünlü Türk-tslam filosofu. Şərqin ən böyük mütəfəkkirlərindən biridir. Orta Asiyada Ceyhun çayının kənarında yerləşən Fərab şəhərində anadan olduğu üçün ona Fərabi (ol-Fərabi) deyilmişdir. Fəlsəfə, məntiq, riyaziyyat, təbabət və musiqi sahəsində dövrünün ən böyük alimi idi. Bəzi musiqi alətlərini də icad etmişdi. O, Bağdadda, Misirdə, Hələbdə və Şamda (Dəməşqdə) yaşamışdır. Böyük ensiklopediyaçı alim Şamda vəfat etmiş və orada da dəfn edilmişdir. Aristotelin bütün əsərlərini şərh etmiş, buna görə ona «ikinci ustad» («Xacc-i sani») adını vermişlər. Fərabi bir çox əsərlərin müəllifidir. «İhsa-ül-Ülum» adlı əsəri Şərqin ərəbcə yazılmış ilk ensiklopediyasıdır. 67. Texnika: 1. Dəqiq elmlərdən əldə edilən bilgilərin- məlumatların həyatda tətbiq edilməsi; 2. Hər hansı bir elm və sənət sahəsində istifadə olunan üsulların hamısı. 161 Yüklə 28,83 Kb. Dostları ilə paylaş:
|