Zoologiya uzb 2017. indd

131
38-§. Ildam kaltakesakning tuzilishi, ko‘payishi va rivojlanishi
Kaltakesaklarning yuragi baqaniki singari ikkita bo‘lma va bitta 
qorinchadan iborat, lekin birmuncha murakkab tuzilganligi bilan 
suvda hamda quruqlikda yashovchilarnikidan farq qiladi. Shun-
ga qaramay, ular organizmida moddalar almashinuvi sust boradi. 
Kaltakesaklar sovuqqonli hayvonlar bo‘lganidan tanasining harorati 
atrof-muhit haroratiga bog‘liq. Shunga ko‘ra  sovuq tushishi bilan 
ularning harakati sustlashib, hamma sudralib yuruvchilar singari 
karaxt bo‘lib qoladi.
Kaltakesakning hazm qilish, ayirish va nerv sistemasining tuzilishi 
suvda hamda quruqlikda yashovchilarnikiga o‘xshaydi. Lekin tana 
muvozanatini saqlaydigan va harakatini boshqaradigan miyachasi 
ancha kuchli rivojlangan. Shuning uchun kaltakesaklar suvda hamda 
quruqlikda yashovchilarga nisbatan chaqqon va xilma-xil harakat 
qiladi.
Ko‘payishi va rivojlanishi. Sudralib yuruvchilarning tuxumi 
urg‘ochisi jinsiy yo‘lida urug‘lanadi. Erkagining spermatozoidlari 
urg‘ochisining kloakasiga tushadi. Sudralib yuruvchilarda boshqa 
haqiqiy quruqlikda yashovchi hayvonlar singari ichki urug‘ 
lanish 
sodir bo‘ladi.
Urg‘ochi kaltakesak 5 dan 15 tagacha urug‘langan tuxumlarini 
oftob tushib turadigan joyga qo‘yadi. Tuxumlar tuproqqa yuzaroq 
qilib ko‘mib qo‘yiladi. Tuxumlar ancha yirik va sariqligi ko‘p bo‘lib, 
sirti qalin po‘choq bilan qoplangan. Po‘choq tuxumni qurib qolish-
dan saqlaydi. Tuxumning sariqligi  rivojlanayotgan murtak uchun 
oziq hisoblanadi. Kaltakesak tuxumidan voyaga yetgan hayvonga 
o‘xshaydigan kichik kaltakesak chiqadi.
Regeneratsiyasi. Agar yirtqich hayvon kaltakesak dumidan tutib 
oladigan bo‘lsa, u dumining bir qismini tashlab, qochib qoladi. 
Uzilib qolgan dum birmuncha vaqt qimirlab turadi. Bu hodisa 
dum umurtqalaridan birining o‘rtasidan sinishi natijasida yuz bera-
di. Keyinroq dum yana qaytadan o‘sib chiqadi, ya’ni regeneratsiya 
sodir bo‘ladi.
1. Kaltakesak tanasi qanday tuzilgan?
2. Kaltakesakning qaysi sezgi organlari rivojlangan?
3. Kaltakesak tuzilishi qaysi xususiyatlari baqadan farq qiladi?
4. Kaltakesak tuxumi qanday urug‘lanadi?
5. Kaltakesaklar qanday rivojlanadi va o‘sadi?
6. Regeneratsiya qanday sodir bo‘ladi?

---

132
8.3. Sudralib yuruvchilar sinfi
Kaltakesak organlari va ular uchun xos belgilarni juftlab yozing.
a) oyoqlari;  
 
1) ustki, ostki va pirpirovchi qovoqlari bor;
b) bo‘yni;   
 
2) ichki, o‘rta, tashqi bo‘limlardan iborat;
d) ko‘zi;   
 
3) tanasiga ikki yonidan birikkan;
e) qulog‘i;   
 
4) tuyg‘u organi hisoblanadi;
f) ayri tili;  
 
5) 8 ta umurtqalardan iborat;
g) terisi. 
 
 
6) quruq, tangachalar bilan qoplangan.
Lug‘at daftaringizga yozib oling.
Pirpirovchi qovoq, nog‘ora parda, tuyg‘u organi, tullash, ko‘krak qafasi, ichki 
urug‘lanish, sariqlik, reflektor.
Jumboqni yeching. 1. Baqanining ikkita qovog‘i bo‘ladi. Nima sababdan 
kaltakesakning uchinchi qovog‘i ham rivojlangan bo‘ladi? 2. Nima sababdan 
harakatlanayotgan kaltakesak va timsoh tanasi yerda sudraladi?
Juftlab yozish javoblari: a-3, b-5. d-1, e-2, f-4, g-6.
  
Sudralib yuruvchilarning xilma-xilligi: 
39-§.  tangachalilar turkumi
Kaltakesaklar. Tangachalilar turkumiga har xil kaltakesaklar 
va ilonlar kiradi. Ularning tanasi tangachalar bilan qoplangan. 
Bizning cho‘llarimizda kaltakesaklardan dasht agamasi, kulrang 
echkemar va oyoqsiz kaltakesak – sariq ilon uchraydi. Eski 
imoratlar devorida tunda hayot kechiruvchi gekkonlarni uchra-
tish mumkin. Gekkonlar kunduzi devor yoriqlariga yashirinib 
oladi; tunda ularning ohista chirqillashi eshitiladi. Gekkonlar 
har xil hasharotlar va o‘rgimchaklar bilan oziqlanadi. Respub-
likamiz cho‘llarida yirik kaltakesaklardan echkemarni uchratish 
mumkin.
Kaltakesaklar orasida oyoqsiz turlari ham bo‘ladi. Misol tariqasida 
sariq ilon va urchuqsimon kaltakesakni ko‘rsatish mumkin. Shuning 
uchun ularni ba’zan ilonlar bilan adashtirishadi.
Ilonlar.  Ilonlarning oyog‘i bo‘lmaydi. Ular gavdasini egib, 
qovurg‘alariga tayangan holda harakatlanadi. Kaltakesaklarning 
ochilib-yumiladigan uchinchi xira qovog‘i bo‘lishi eslatib o‘tilgan 
edi. Ilonlarning haqiqiy qovoqlari bo‘lmaydi. Ularning shaffof 
?!

---

133
39-§. Sudralib yuruvchilarning xilma-xilligi: tangachalilar turkumi
qovoqlari  soat oynasi singari ko‘zini qoplab turadi. Kaltakesak-
lar singari ilonlar ham tullaydi. Lekin ilonlar tullaganda terisi 
paypoqqa o‘xshab yaxlit ko‘chib tushadi. Ilonlarning yuqori va 
pastki jag‘ suyaklari cho‘ziluvchan paylar yordamida hara 
katchan 
birikkan. Ular og‘zini juda katta ochib, tanasidan ancha yo‘g‘on 
o‘ljani ham butunligicha yuta oladi. Ilonlar havoda tarqalgan 
tovushlarni eshitmaydi.
Zaharli ilonlarning og‘iz bo‘shlig‘ida yuqori jag‘idan orqaroqda 
zahar bezlari va yuqori jag‘ida  ikkita yirik zahar tishlari joylashgan 
(76-rasm). Ilon chaqqanida bezlar ishlab chiqaradigan zahar ana shu 
tishlardagi egatcha yoki naycha orqali o‘ljasi yoki g‘animi tanasiga 
o‘tadi. Ilonning uchi ayri tili ham kaltakesakniki singari tuyg‘u va 
ta’m bilish organi hisoblanadi. Ilonlarning eshi 
tish organi yaxshi 
rivojlanmagan.  Bo‘g‘ma   va shaqildoq ilonlar 
ning issiqlikni uzoqdan 
sezadigan organi bo‘ladi. 
Ilonlar o‘rgimchaksimonlar, hasharotlar, baliqlar, baqalar, 
qurbaqalar, kaltakesaklar, mayda qushlar va sutemizuvchilar 
bilan oziqlanadi. Ular bittadan bir necha o‘ntagacha tuxum 
qo‘yadi.
76-rasm. Qora ilon va 
uning boshi:
1 – zahar soluvchi tishi; 
2 – zahar bezi; 3 – tili
2
3
1
Qizilqum, Ustyurt va Amudaryo qumloqlarida tanasining uzun-
ligi 70 sm keladigan qum bo‘g‘ma iloni tarqalgan. Bu ilon zaharli 
emas. U kaltakesaklar, kemiruvchilar va mayda qushlar bilan 
oziqlanadi. O‘ljasini boshqa ilonlar singari tanasi bilan o‘rab olib, 
bo‘g‘ib o‘ldir 
gandan so‘ng yutib yuboradi. Bu ilon tirik tug‘adi. 
Suv havzalarida uchraydigan suvilon mayda baliqlar va baqalar 
bilan oziqlanadi. Baliqchilik xo‘jaliklariga ilon birmuncha ziyon 
keltirishi mumkin. Vohalardagi jarliklar, tashlandiq eski binolar, 
molxonalar, hatto xonadonlarda chiðor ilon uchrab turadi. Chiðor 

---