Zoologiya uzb 2017. indd

141
41-§. Ko‘k kaptarning tashqi tuzilishi
o‘tkazmaydigan bo‘ladi. Qushlar uchganida qanot va dumidagi qo-
qish va boshqarish patlari bir-birining ustiga cherepitsa singari tushib, 
ko‘tarish yuzasini hosil qiladi.
Qoplag‘ich patlar ostida momiq patlar joylashgan. Momiq patlar-
ning yelpig‘ichi yumshoq va g‘ovak bo‘ladi; 2-tartib o‘siq 
chalari 
bo‘lmaydi. Bundan tashqari, suv qushlarida parlar ham bo‘ladi. 
Parlarning o‘zagi juda kalta, o‘siqchalari uning uchida mo‘yqalam 
singari joylashgan. Parlar tanadagi issiqlikni yaxshi saqlaydi. Qushlar 
tullaganida ularning eski patlari to‘kilib, o‘rniga yangi patlari hosil 
bo‘ladi.
Qushlar terisida bezlar rivojlanmagan; faqat suv qushlarining dumi 
asosida dumg‘aza bezi bo‘ladi. Qush tumshug‘i bilan bu bezdan 
yog‘simon suyuqlikni siqib chiqarib, patlariga surkab turadi. Yog‘ 
patlarni egiluvchan va qayishqoq qiladi. Suvda suzadigan qushlarning 
yog‘langan patlari suv yuqtirmaydigan bo‘ladi. Qushlarning patsiz 
oyoq iligi terisidagi mayda tangachalar sudralib yuruvchilar terisidagi 
muguz tangachalarga o‘xshaydi. Ularning patlari, tumshug‘i, tirnoq-
lari ham muguzdan iborat.
1. Qushlar gavdasi qanday tuzilgan?
2. Kontur patlar qanday tuzilgan?
3. Momiq patlar va parlar qanday tuzilgan?
4. Kontur patlar qanday vazifani bajaradi?
5. Parlar qanday vazifani bajaradi?
6. Dumg‘aza bezlari qanday vazifani bajaradi?
1. Parlar yaxshi rivojlangan:    2. Shoxsimon tangachalar bo‘ladi:
a) o‘rmon qushlarida; 
   a) oyoqning pastki qismi va barmoqlarda;
b) cho‘l qushlarida;  
   b) tumshug‘i va bo‘ynida;
d) suv qushlarida.   
   d) oyoqning boldir qismida.
82-rasm. Qush patining tuzilishi: 
A – qoqish pati; B – kontur qoplag‘ich pat. D – par: 1 – qalam uchi; 
2 – birinchi va ikkinchi tartib o‘siqchalar; 3 – o‘zak
A
B
D
3
1
2

---

142
8.4. Qushlar sinfi
3. Suvda suzuvchi qushlarning:  b) tumshug‘i muguz bilan qoplangan;
a) kontur patlari qalin bo‘ladi;  d) dumg‘aza bezlari yaxshi rivojlangan.
Patlarni ularning vazifasi bilan birga juftlab yozing.
a) qoqish;   
 
 
1) uchganda gavdasini yo‘naltiradi;
b) boshqarish; 
 
 
2) tanasi yuzasini qoplab turadi;
d) qoplag‘ich; 
 
 
3) tanada issiqlikni saqlaydi;
e) parlar.   
 
 
4) ko‘tarish yuzasini hosil qiladi.
Lug‘at daftaringizga yozib oling.
Pat qoplami, kontur patlar, boshqarish patlari, qoqish patlari, momiq patlar, 
kontur qoplag‘ich patlar, parlar, dumg‘aza bezi.
Jumboqni yeching. 1. Qushlarning bo‘yni tanasiga nisbatan uzun va 
harakatchan, tanasining kalta va miqti bo‘lishi qushlar uchun qanday 
ahamiyatga ega? 2. Nima sababdan xonaki parrandalar ucholmaydi? 3. 
Nima sababdan qush go‘shti tez hazm bo‘ladigan parhez taom hisobla-
nadi?
Tasdiqlovchi javoblar: 1d, 2a, 3d.
Juftlab yozish javoblari: a-4, b-1; d-2, e-3.
42-§.  Ko‘k kaptarning skeleti va muskullari
Skeleti. Ko‘k kaptar va boshqa qushlarning skeleti bosh, umurtqa 
pog‘onasi, qanot, oyoq hamda yelka va chanoq kamar 
lari skeletidan 
iborat (83-rasm). Skeletning tuzilishi qushlarning uchishga mos-
lashganligini aks ettiradi. Naysimon suyaklarning bo‘shlig‘ida havo 
bo‘lganligi tufayli juda yengil bo‘ladi. Bir qancha suyaklar qo‘shilib 
o‘sganligi tufayli qushlar skeleti sudralib yuruvchilarnikiga nisbatan 
ancha pishiq va mustahkam bo‘ladi.
Bosh skeleti yumaloq bosh qutisi, yirik ko‘z kosasi, yuqori 
va pastki jag‘lardan iborat. Jag‘lar muguz bilan qoplangan tum-
shuqqa aylangan; tishlar bo‘lmaydi. Bosh skeletida faqat pastki jag‘ 
harakatchan bo‘ladi.
Umurtqa pog‘onasining bo‘yin bo‘limi uzun bo‘lib, o‘zaro 
harakatchan birikkan umurtqalardan tashkil topgan. Qush boshi-
ni orqaga 180° ga burishi, tanasini qimirlatmasdan va egmasdan 
?!

---

143
42-§. Ko‘k kaptarning skeleti va muskullari
atrofidagi oziqni cho‘qilashi mumkin. Ko‘krak umurtqalari o‘zaro 
harakatsiz birikkan. Bel, dumg‘aza va dum umurtqalari o‘zaro biri-
kib, yagona dumg‘aza suyagini hosil qiladi. Dum suyagi qushlar-
ning dumidagi burilish patlari uchun tayanch bo‘ladi. Umurtqa 
pog‘onasi 
ning ko‘krak bo‘limi qovurg‘alar va to‘sh suyagi bilan birga 
ko‘krak qafasini hosil qiladi. To‘sh suyagining pastki tomoni kenga-
yib, qa 
yiqqa o‘xshash ko‘krak toj suyagini hosil qiladi. Bu suyakka 
qanotlarni harakatga keltiradigan mus kullar birikadi. Qovurg‘alar-
ning bir uchi ko‘krak umurtqalari, ikkinchi uchi to‘sh suyagi bilan 
harakatchan qo‘shilgan.
Qanotlar kamari ko‘krak tirgak, kurak va o‘mrov suyaklaridan 
iborat. O‘mrov suyaklarining pastki uchi tutashib, ayrini hosil 
qiladi. Qanot skeleti bitta yelka, ikkita bilak (tirsak va bilak) 
va bir necha panja suyaklaridan tashkil topgan. Qushlarning qa-
notida faqat uchta barmoq bo‘ladi, bu bilan ular suvda hamda 
quruqlikda yashovchilar va sudralib yuruvchilarning besh bar moq 
li 
oldingi oyoqlaridan farq qiladi. Qanotidagi mayda panja suyaklar 
qo‘shilib, yaxlit bitta suyakni hosil qiladi. Barmoqlar sonining 
kamayishi va mayda suyaklarining qo‘shilishi tufayli panja suyagi 
mustahkam bo‘ladi.
6
5
3
1
2
9
8
7
12
11
10
15
14
13
18
16
20
19
4
83-rasm. Kaptar 
skeleti:
1 – bosh; 2 – ustki tum-
shuq; 3 – ostki tumshuq; 
4 – bo‘yin umurtqalari; 
5 – yelka; 6 – ko‘krak 
umurtqalari; 7 – o‘mrov; 
8 – ko‘krak tirgak; 9 – 
to‘sh; 10 – to‘sh toji; 11 
– bol dir; 12 – son; 13 – 
ilik; 14 – oyoq pan ja; 15 
– barmoqlar; 16 – chanoq; 
17 – qanot panjasi; 18 – 
bilak; 19 – qo vur g‘alar; 20 
– dum umurt qalari
17

---