Зящмят шащвердийев

18
кючцрмя сийасяти (ХЫХ ясрин би-
ринъи йарысында). Бакы, 1999;
Вердиева Х.Ю. Переселенче-
ская политика Российской им-
перии в Северном Азербайджа-
не (XIX – начале ХХ в.). Баку,
1999 və b.
69.
Сумбатзаде А.С. Сельское хо-
зяйство Азербайджана в XIX в.
Баку, 1958; его же, Промыш-
ленность Азербайджана. Баку,
1964; Исмаилов М. Капитализм
в сельском хозяйстве Азербай-
джана на исходе XIX – начале
ХХ в. Баку, 1964; Вялийев Т. Им-
периализм дюврцндя Азярбайъа-
нын сянайеси вя пролетариаты. Бакы,
1987; Ялийев Г. Азярбайъан няг-
лиййаты вя игтисадиййаты (ХЫХ яср –
ХХ ясрин илк онилликляри). Бакы,
2001 вя б.
70.
Багирова И.С. Политические
партии и организации Азербай-
джани в начале ХХ века (1900-
1917). Баку, 1997; Гусейнов
Дж.Х. Национально-
освободительное движение в
Азербайджане в начале ХХ в.
(1900-1907 гг.). Баку, 2001; его
же, Движение качагов в Азер-
байджане в 1900-1910 гг. Вт.кн.
Баку, 2004 və b.
71.
Источниковедение Истории
СССР XIX – начала ХХ в. М.,
1970, с.6-7.
72.
Источниковедение Истории
СССР XIX – начала ХХ в. М.,
1973, ч.II-III.
73.
Описание переселения армянь
Адербайджанских в пределы
России, с кратким предвари-
тельным изложением историче-
ских времен Армении.
С.Глинка. М., 1831 (təkrar nəşr:
Баку, 1990); Зубов П.Картина
Кавказского края. ч.I, СПб.,
1834; Его же, Картина послед-
ней войны с Персией 1826-1828
гг. СПб., 1834; Нефедьев Н.
Взгляд на Армянскую область.
СПб., 1839; Дубровин Н.Ф. Ис-
тория войны и владычества рус-
ских на Кавказе. тт.I-VI. СПб.,
1871-1888; Потто В.А. Кавказ-
ская война. чч. I-V. СПб., 1887-
1891.
74.
Даща ятрафлы бах: Шцкцров К.
Тцркмянчай – 1828. Сянядли
хроника. Бакы, 2006.
75.
Туркменчайский трактат // Пол-
ное собрание законов Россий-
ской империи (далее ПЗС).
Собр.вт. т.III. СПб., 1830,
ст.1794; Юзефович Т. Догово-
ры России с Востоком [Полити-
ческие и торговые]. СПб., 1869.
76.
О именовании присоединенных
к России ханств Эриванского и
Нахичесванского областию Ар-
мянскою // ПСЗ., Собр.вт. т. III,
СПб., 1830, ст. 1888; Учрежде-
ния для управления Закавказ-
ским краем //  там же, т. XV, ст.
13368; Об образовании Эриван-
ской губернии // там же, т.XXIV,
ст.23303.
77.
Высочайший рескрипт от 13
июля 1930 г. // АКАК, т.VII,
док.53; Высочайший рескрипт
данный наместнику Кавказско-
му от 6 декабря 1846 г. // ПСЗ.,
Собр.вт. т.XXI, ст.20672.
78.
Акты, собранные Кавказской
Археографической комиссией.
Под ред. А.Берже. тт. I-XII.
Тифлис, 1866-1904.
79.
АРДТА. ф.24, сийащы 1, иш 353,

---

19
354, 355, 356, 357, 358, 359, 360,
361, 372; ф.290, сийащы 1, иш 55;
ф.25, сийащы 2, иш 3, 4, 5, 7, 8.
80.
Статистический взгляд на про-
винции Нахичеванскую // ТВ,
1831, №№8-11; Григорьев В.
Статистическое описание Нахи-
чеванской провинции. СПб.,
1833; Евецкий О. Статистиче-
ское описание Закавказского
края в исходе XVIII в. и сравне-
ние оного с нынешней. В 2-х
частях. СПб., 1835; Обозрение
российских владений за Кавка-
зом. ч.IV. СПб., 1836; Шопен И.
Исторический памятник состоя-
ние Армянской области. СПб.,
1852; Свод статистических дан-
ных о населении Закавказского
края, извлеченных из посемей-
ных списков 1886 г. Тифлис,
1893; Первая Всеобщая пере-
пись населения Российской им-
перии. LXXI. Эриванская губер-
ния. СПб., 1906.
81.
Усларь П.К. Военно-
статистическое обозрение Эри-
ванской губернии. СПб., 1853;
Зелинский С.П. Три магала:
Нахичеванский, Ордубадский и
Даралагезский. Географически-
статистическое и сельскохозяй-
ственное описание // Сборник
сведений о Кавказе. т.VII. Тиф-
лис, 1875; Сборник статистиче-
ских данных о землевладении и
способах хозяйств в пяти губер-
ниях Закавказского края. Тиф-
лис, 1899.
82.
Грибойедов А.С. Йол гейдляри.
Бакы, 1989; Борозна В. Краткое
описание путешествия Россий-
ского императорского посольст-
ва в Персию в 1817 г. СПб.,
1821; Журнал посольства в Пер-
сию генерала А.П.Ермолова. М.,
1863.
83.
Записки А.П.Ермолова. 1798-
1826 гг. М., 1991.
84.
    Список населенных мест Эри-
ванской губернии. Эриван, 1908;
Бабайев С. Нахчыванда «Китаби-
Дядя Горгуд» топонимляри. Ба-
кы, 1999; Будагов Б., Гейцбул-
лайев Г. Нахчыван дийарынын йер
йаддашы. Бакы, 2004

---

20
I FƏSİL
NAXÇIVAN XANLIĞININ
RUSİYA İMPERİYASI TƏRƏFİNDƏN İŞĞALI.
 İNZİBATİ – ƏRAZİ QURULUŞUNDA DƏYİŞİKLİKLƏR VƏ İDARƏÇİLİK
Naxçıvan xanlığının işğalı.
   Türkmənçay müqaviləsi
Azərbaycan tarixçilərinin fikrincə Azərbaycan – Rusiya əlaqələrinin kökləri V-VI əsrlərdən başlasa da, rəsmi
əlaqələr XV əsrdən mövcuddur.
1
  Şirvan, Xəzər sahili torpaqlar, Qarabağ və b. bölgələr bu əlaqələrdə xüsusi yer
tutmuşdu. Naxçıvan bölgəsinin Rusiya - Azərbaycan münasibətlərində fəallaşmasını, təxminən XVIII əsrin 80-cı
illərinə aid etmək olar. Bu proseslər Naxçıvan xanlığının işğalı, Türkmənçay müqaviləsi nəticəsində Rusiyaya ilhaq
olunması ilə başa çatmışdı. Həmin mərhələni də (XVIII əsrin 80-cı illəri-1828-ci il) bir neçə dövrə ayırmaq olar: 1)
XVIII əsrin 80-cı illəri – 1804-cü il; 2) 1804-1813-cü illər rus-İran müharibəsi; 3) 1813-1816-cı illər; 4) 1826-1828-ci
illər rus-İran müharibəsi.
Burada həmin dövrlər, xüsusilə, Gülüstan müqaviləsindən sonrakı dövr üzərində dayanmaq istərdik.
1783-cü ildə Rusiya ilə Gürcüstan arasında Georgiyevsk müqaviləsinin bağlanması Cənubi Qafqazda
onun mövqelərini genişləndirdi. Rusiya bu fürsətdən istifadə edərək Azərbaycan xanlıqlarına da təsir
göstərməyə çalışdı. Müqavilənin bağlanması haqqında bəzi xanlıqlara knyaz Q.A.Potyomkinin 1783-cü il 20
avqust «universal»ları (fərmanları) vasitəsilə rəsmən məlumat verilmişdi.
2
Bu zaman Naxçıvan xanlığında bir tərəfdən hakimiyyət, digər tərəfdən burada nüfuzunu möhkəmləndirmək
uğrunda Xoy və İrəvan xanlıqları arasında mübarizə gedirdi. Bu da Naxçıvan xanlığının mövqeyini zəiflədirdi. Məhz
belə bir şəraitdə Rusiyanın Naxçıvana münasibəti fəallaşır. Naxçıvan xanlığı tarixinin tədqiqatçıları – F.Əliyev və
M.Əliyevin Rusiyanın Mərkəzi Dövlət Hərbi Tarix arxivindən (MDHTA) aşkar etdikləri sənədlər Rusiyanın
Naxçıvana münasibətinin birinci dövrünün (XVIII əsrin 80-cı illəri – 1804-cü il) ümumi mənzərəsini yaratmağa
imkan verir. Burada ən maraqlı məsələlərdən biri ondan ibarətdir ki, Kartli-Kaxet çarı II İraklii Rusiya, Rusiya isə
Kartli-Kaxet çarlığı vasitəsilə Naxçıvanda möhkəmlənməyə çalışırdı. Bununla əlaqədar olaraq göstərilən müəlliflərin
kitabından bir parçaya diqqət yetirək: «II İraklinin çox ehtiyatlı hərəkətlərinə baxmayaraq, Rusiyanın işgüzar
dairələrində belə bir xəbər yayıldı ki, guya Kartli-Kaxeti çarı rus komandanlığının razılığı olmadan öz qoşunlarını
Naxçıvana çıxarıb». II İraklinin Q.A.Potyomkinə izahatından da onun ehtiyatlı olduğu aydın olur. «Naxçıvandakı
vəziyyətlə tanış olan Q.A.Potyomkin öz cavabında Burnaşevə bildirdi ki, o, mahiyyət etibarilə Abbasqulu xanın
Naxçıvanda hakimiyyətə gəlməsinə etiraz etmir». Müəlliflər yazır ki, Q.A.Potyomkinin məktubundan sonra II İrakli
daha cəsarətlə yürüşə hazırlaşmağa başladı.
3
 Rusiya qarabağlı  İbrahim xanın Naxçıvanda möhkəmlənməsindən
ehtiyat edirdi. Buna görə də S.Burnaşev Xoy və Urmiya xanlıqlarına yazdığı məktubda onların Naxçıvan xanlığının
müdafiəsinə qalxmasını tələb edirdi.
 4
Naxçıvanda Kalbalı xanın (1787-1820) hakimiyyətə gəlməsilə xanlıqda vəziyyət nisbətən sabitləşdi.
Lakin Ağa Məhəmməd Qacarın başçılığı ilə Qacarlar dövlətinin meydana gəlməsi və  Şimali Azərbaycana
yürüşü qüvvələr nisbətini dəyişdi. Qacarın 1795-ci il yürüşündən sonra Rusiya çarı II Yekaterina V. Zubovu
1796-cı ildə Cənubi Qafqaza göndərdi. Bu zaman Kalbalı xanla V.Zubov arasında yazışma olmuş, Rusiyanın
təbəəliyini qəbul etməyə hazır olduğunu bildirmişdi.
5
 II Yekaterinanın ölümündən sonra hakimiyyətə gələn I
Pavelin göstərişi ilə Zubov Cənubi Qafqazı tərk etdiyindən Ağa Məhəmməd şah Qacarın 1797-ci ildə yeni
yürüşü başlamışdı. Bu dövrdə Kalbalı xanın Rusiya ilə münasibəti bəhanə edilərək o, həbs edilmişdi. Beləliklə,
Rusiyanın Naxçıvana münasibətdə siyasəti və ona olan manevr xarakterli ümidlər boşa çıxmışdı.
Rusiyanın 1801-ci ildə Şərqi Gürcüstanın birləşdirilməsi haqqında manifestilə mövqeləri gücləndi. Qafqaz
Arxeoqrafiya Komissiyasının topladığı aktların birinci cildindəki sənədlər
6
 1801-ci ilin martı – 1802-ci ilin
dekabrında Rusiya ilə Naxçıvan xanlığı arasındakı vəziyyəti aydınlaşdırmağa imkan verir. Buradan aydın olur
ki, bu dövrdə  İrəvanda yaşayan Kalbalı xan həmin xanlığın siyasətinin müəyyən edilməsində mühüm rol
oynayır. Pəmbəyin azad edilməsi və Qars üzərinə yürüş planı Rusiyanı ciddi narahat edirdi.
Kalbalı xanın İrəvandan qayıdaraq Naxçıvan xanlığında yenidən hakimiyyətə başlaması xanlığın
vəziyyətinə müsbət təsir göstərir. Kalbalı xanla eyni vaxtda Qafqazdakı rus qoşunlarının yeni baş komandanı
P.D.Sisianov vəzifəyə başlayır. Sisianovun fəaliyyətindən bəhs edərkən iki istiqamət – açıq təcavüz (Car-
Balakən, Gəncə) və təzyiq vasitəsilə müqavilələr bağlanması (Qarabağ, Şəki, Şirvan) qeyd edilir, lakin
Naxçıvana münasibətdə fərqli münasibət özünü nümayiş etdirir. Sisianov 1804-cü ildə rus-İran müharibəsinin
başlanmasınadək Kalbalı xanın vasitəçiliyilə Danil-David məsələsini, yəni Eçmiədzinə Danilin   təyin
edilməsinə nail olmağa çalışırdı.
7

---