Mateusz Werner Bez fundamentów
Yüklə 184,93 Kb. Pdf görüntüsü
|
| Michał Januszkiewicz ,
,
Mateusz Werner Bez fundamentów. Wprowadzenie do problematyki nihilizmu i nowoczesności Bez fundamentów 1. Formuły nowoczesności nihilistycznej – wstępne rozpoznania Historyczność nihilizmu polega nie tylko na tym, że zjawisko to i obej- mujące je pojęcie mają swoją określoną historię i liczne antecedencje, które odnaleźć możemy już w świecie starożytnym (np. w sofistyce, ale i – jak uwa- ża Heidegger, w myśli Platońskiej). Historyczność nihilizmu polega przede wszystkim na tym, że jako zjawisko historyczne swoje szczególne miejsce odnajduje w kulturze nowoczesnej. Właśnie z tego powodu wyróżnionym obszarem rozważań okazuje się najczęściej refleksja Nietzscheańska. Nie tylko dlatego, że Nietzsche poświęcił problemowi nihilizmu wiele uwagi, ale także dlatego, że w jego rozważaniach trafnie rozpoznany został charakter nowo- czesnej conditio humana. Nihilizmu nie powinno się wszakże redukować do myśli Nietzscheańskiej. Jest on bowiem prawdopodobnie dziejowym ruchem kultury europejskiej 1 , w sposób szczególny naznaczanej rozmaitymi kryzysami. Ryszard K. Przybylski powiada nie bez racji, że Europa zawsze bezpośrednio z kryzysów wyrastała (i z tego powodu z reguły sobie z nimi radziła) 2 . Sytu-
acja kryzysu stanowi istotną pożywkę dla wszelkiej maści nihilizmów. Pojęcie kryzysu dotyczy etymologicznie stanu zdrowia, gdy organizm walczy o życie, a szala przechyla się na jedną lub na drugą stronę: albo się wyzdrowieje, albo umrze. W tym sensie kryzys oznacza zarówno coś negatywnego, bo wskazuje na poważne zagrożenie, jak i pozytywnego, bo daje nadzieję na wyzdrowienie. Na 1 W sprawie nihilizmu i debat dotyczących tego problemu zob. znakomitą książkę Jana Wasiewicza Oblicza nihilizmu. Z dziejów nihilizmu europejskiego w XIX w., Wydawnictwo FNP, Wrocław 2010. 2 R. K. Przybylski, Kultura a świat wartości – kryzysy w kulturze, [w:] O ludzi na jutro, red. A. Ziemkowski, nakładem redaktora, Poznań 1997. 6 Michał Januszkiewicz, Lech Sokół, Mateusz Werner nihilizm warto popatrzeć jako na stan permanentnego kryzysu, negatywnego i pozytywnego zarazem. Potocznie traktuje się go jako postawę destrukcyjną wobec wartości, zwłaszcza moralnych. To jednak uproszczenie czyniące z ni- hilizmu kategorię mało operatywną i mało odkrywczą. Sprowadza się go w ten sposób do inwektywy albo/i światopoglądu, a to niewystarczające powody, by się nihilizmem zajmować. Jeżeli z uwagą przyglądamy się na przykład refleksji Nietzschego, to nie z powodów natury (tylko) światopoglądowej, ale raczej dlatego, by zrozumieć wagę diagnozy, dotyczącej kultury, w której żyjemy. 3
diagnozuje „śmierć Boga”, tj. rozpoznaje czy identyfikuje nowoczesną toż- samość europejską oraz nihilizm jako ruch dziejowy całej kultury Zachodu. Zdiagnozowanie świata nowoczesnego jako świata nihilistycznego oznacza, że i my jesteśmy w ów nihilizm wciągnięci. Czyli żyjemy, myślimy, działamy i doświadczamy świata z pozycji nihilistycznych. Albo, mówiąc wprost, wszyscy jesteśmy nihilistami. Co to jednak znaczy? Aby odpowiedzieć na to pytanie, należy, naszym zdaniem, podjąć próbę refleksji nad nierozerwalnym związkiem nihilizmu i kultury nowoczesnej. Niniejszy szkic nie jest w stanie sprostać tak rozległemu zadaniu, dlatego proponujemy pozostać wśród pewnych ważnych (choć nie wszystkich) haseł, które okazują się hasłami wywoławczymi w tym samym stopniu dla nihilizmu i dla nowoczesności. Zanim wskażemy te hasła, chcielibyśmy jednak poświęcić trochę miejsca pojęciu nowoczesności, które jest pod względem zakresu szersze od pojęcia nihilizmu, chociaż – i to trzeba podkreślić – nihilizm nie jest zaledwie odłamkiem nowoczesności. Przeciwnie, to jej szczególny wymiar. W jakim sensie? Nowoczesność ujawnia swój nihilistyczny charakter jako postać kryzysu 4 ,
świata nie zabezpiecza więc żaden fundament, rozumiany czy to jako arché (to co źródłowe i pierwsze) czy to jako telos (metafizyczny cel, sens świata czy historii). 3 Szerzej w tej sprawie zob. M. Januszkiewicz, Horyzonty nihilizmu. Gombrowicz, Borowski, Różewicz, Wydawnictwo Naukowe UAM, Poznań 2009. 4 Czy nie o nowoczesności jako kryzysie pisze Agata Bielik-Robson, gdy powiada: „stawką [...] jest alternatywa: albo «więcej życia», które niesie ze sobą blaski i cienie egzystencjalnej anarchii – albo porządek i harmonia, ale kosztem owej energii, z perspektywy której każda uładzona forma istnienia przypomina jedynie «pobielony grobowiec», czyli śmierć. D l a k o g o ś z a t e m, k t o r a z z d e c y d o w a ł s i ę n a n o w o c z e s n e w y z n a n i e, a l t e r n a t y w y w i s t o - c i e n i e m a, p o n i e w a ż s p r o w a d z a s i ę o n a d o w y b o r u m i ę d z y ż y c i e m a ś m i e r c i ą ”, A. Bielik-Robson, Życie i cała reszta: Marshalla Bermana marksizm romantyczny, [wstęp do:] M. Berman, „Wszystko, co stałe, rozpływa się w powietrzu”. Rzecz o doświadczeniu no-
ubocznym” nowoczesności pisał Mateusz Werner w książce Wobec nihilizmu. Gombrowicz. Witkacy, Wydawnictwo Sic!, Warszawa 2009, s. 65 i nn.
Yüklə 184,93 Kb. Dostları ilə paylaş:
|