3
ÖN SÖZ
Bəxtiyar Tuncay yanıma gəlib bildirəndə ki, Avropanın bir çox
ölkələrinin kitabxana və əlyazma fondlarında çox sayda alban ədəbiyyatı
nümunəsi qorunmaqdadır,
onlar alban dilində, daha dəqiq desək, qarqar –
qıpçaq türkcəsindədir, ermənilər onları müxtəlif dillərə tərcümə edərək,
qədim erməni abidələri kimi təqdim edirlər və bu əsərlərin içərisində XII
əsrin məşhur alban ilahiyyatçı, tarixçi və hüquqşünası Mxitar Qoşun
“Törə bitiki” əsəri də var, doğrusu, çox heyrət etdim. Əgər
bu sözləri mə-
nə söyləyən adamı tanımasaydım və qələminə bələd olmasaydım, yəqin
ki, inanmaz və əhəmiyyət verməzdim. Fəqət Bəxtiyar Tuncayın ciddi
tədqiqatçı olduğunu və boş söz söyləməyəcəyini bilirdim. Odur ki, həmin
materialların əldə edilməsi istiqamətində ona yardım etməyə qərar verdim.
Dərhal ölkəmizin Qazaxıstandakı səfiri cənab Qəndilovla əlaqə yaratdım və
onun köməyi ilə lazım olan materialları əldə etdim. Material düşün-
düyümdən qat-qat çox idi, hətta deyə bilərəm ki, külli miqdarda idi.
Özümü qaranlıq meşəyə düşmüş kimi hiss edirdim, çünki mətnlər
qıpçaq türkcəsində idi, bir qədər çətin anlaşılırdı. Amma onlarla ilk tanışlıq
Mxitar Qoşun “Törə bitiki” əsəri haqqında söylənilənlərin doğru olduğunu
göstərdi. Artıq heç bir şübhə yox idi. Qarşımızdakı mətnlər albanlara aid idi.
Materialları Bəxtiyar Tuncaya verdim.
Tez-tez əlaqə saxlayırdıq. İşin gedişi ilə çox maraqlanırdım. Və hər
görüşümüzdə də o mənə daha bir əsər və ya müəllif barədə məlumat verirdi.
Beləcə,
məlum oldu ki, materiallar içərisində Mxitar Qoşun təkcə adı çəkilən
əsəri deyil, eyni zamanda tərtib etdiyi bir dua mətni də var. Bundan başqa
Mxitar Qoşun müəllimi olmuş Tovuzlu Yovhannesin, şagirdi Vanağanın,
onun şagirdi, tanınmış alban tarixçisi Kirakos Gəncəlinin, eləcə də haq-
larında Kirakosun “Tarix” kitabında məlumat verilən bir çox tanınmış alban
müəllifinin ana dilində yazdıqları əsərləri də var.
4
Artıq “Qafqaz albanlarının dili və ədəbiyyatı” adlı kitab hazırdır və
əminəm ki, bu kitab Azərbaycan tarixşünaslığına, dilçiliyinə və ədə-
biyyatşünaslığına, ən əsası isə türkologiya və albanşünaslığa
böyük bir
töhfə olacaq. Əlbəttə, bu kitabda söylənilməsi mümkün olanların çox ki-
çik bir hissəsi söylənmişdir. Amma unutmayaq ki, bu, bir başlanğıcdır və
gələcəkdə bu iş digər tədqiqatçılar tərəfindən də davam etdiriləcək və o
zaman alban ədəbiyyatı, başqa sözlə, Azərbaycan ədəbiyyatının alban
qolu barədə təsəvvürlərimiz daha da genişlənəcəkdir.
Təəssüflər
olsun ki, əldə edə bildiyimiz nümunələr həmin əsərlərin
ermənilər tərəfindən təhrif edilmiş surətləridir. Onların əsilləri Venesiya
və Vyanadakı erməni mxitaristləri təşkilatlarının nəzarətində olan mo-
nastır və kilsələrdə, eləcə də İrəvanda, Matedaranda saxlanılır
və başqa
adamların onlarla tanış olmasına imkan verilmir. Bununla belə, əldə olan
materiallar da alban dili və ədəbiyyatı barədə dolğun təsəvvür əldə etmək
üçün tamamilə yetərlidir və müəllif bu kitabda onların sadəcə kiçik bir
hissəsini təqdim edib.
Oxucuların müzakirəsinə verilən əsərlərin müəlliflərinin böyük ək-
səriyyəti barədə ən dolğun məlumatı Kirakos Gəncəlinin “Tarix” kitabın-
dan almaq olar. Sevindirici haldır ki, əldə etdiyimiz materiallar içərisində
Kirakosun özünün də əsərlərinə rast gəlinib.
Bunlardan biri
dini məzmun-
lu “Xosdovanitiun” (Tövbə duası) əsəri, digəri isə “Tarix” kitabının II
fəslinin böyük bir parçasıdır. Bunlardan ikincisi daha böyük əhəmiyyətə
malikdir. Çünki əldə olan fraqment sözügedən əsərin alban dilində
qələmə alındığını və sonradan erməni dilinə tərcümə edildiyini sübut edir.
Eyni sözləri Mxitar Qoşun “Törə bitiki” kitabı barədə də söyləmək olar.
Məlumat üçün bildirim ki, ermənilər həm Mxitar Qoşu,
həm Kirakos
Gəncəlini, həm də bu kitabda haqlarında söz açılan, əsərləri təqdim edilən
digər alban mütəfəkkirlərini bütün dünyaya erməni ədibləri kimi təqdim
edirlər. Əminəm ki, bu kitab onların onillərdən bəri apardıqları təbliğatı
yerlə bir etmək istiqamətində böyük bir addım olacaq.
Azərbaycanda albanşünaslığın bir elm kimi əsası hələ XX əsrdə
qoyulmuşdur və bu işdə mərhum alimimiz Ziya Bünyadov və Fəridə xanım
Məmmədovanın xidmətləri danılmazdır, misilsizdir. Bu gün tam əminliklə
söyləmək olar ki, bu kitabın işıq üzü görməsi ilə albanşünaslıqda yeni bir
era başlamış olacaq. Bu əsəri mübaliğəsiz
türkologiya elminə və milli
tarixşünaslığımıza da mühüm bir töhfə hesab etmək olar.