2
Farscadan tər-
cümə edənlər:
Şərh:
Rəssam:
Məmmədağa Soltan –şerlər
Rəhim Sultanov və İsmay
ıl Şəms – nəsr
Şamil
Cəmşid
Mikay
ıl Abdullayev
Sədi Şirazi
Gülüstan –3-cü nəşr. –…
Firdovsi, Xəyyam, Hafiz, Nizami, Fizuli kimi Sədi Şirazi də dünya
mədəniyyət xəzinəsində özünə məxsus yer tutan cahanşünas və görkəmli
şairlərdəndir.
Faydal
ı nəsihəətlər, zərbüməsəllər, nəcib duyğularla zəngin olan inun
«Gülüstan» və «Büstan» əsərləri Yax
ın və Orta Şərq xalqlar
ı ras
ında xüsusi
şöhrətə malikdir.
Sədinin «Gülüstan» əsəri 1962-ci ildə görkəmli Azərbaycan şərqşünas
alimləri R.Sultanov və M.Sultanov tərəfindən tərgüm və nəsr edilmişdir.
Oxucular
ın rəğbətini qazanm
ış bu əsəri müəlliflər onun elmi-tənqidi mətni
əsas
ında daha da təkmilləəşdirən 1987-ci ildə yenidən nəşr etdirmişlər.
Oxuculara təqdim olunan yeni üçüncü nəşri qabaqk
ı nəşrdə yol verilən
bəzi çat
ışmamazl
ıqlar (çətin fars və ərəb sözlərinin lüğət bəhsinə əlavəsi,
günün təlbinə uyğun bir s
ıra ifadə və tarixi rəqəmlərin düzəlişi)
aradan
qald
ır
ılm
ışd
ır.
1
Sədi Şirazi və onun «Gülüstan» əsəri
Sədi Şirazi Şərq ədəbiyyat
ın
ın ən görkəmli nümayəndələrindən
Firdovsi Xəyyam, Nizami, Hafiz və Füzuli kimi əsərləri bütün dünya
mədəniyyəti xəzinəsinə daxil olan şairlərdəndir. O, hələ öz zəmanə-
sində Hindistandan tutmuş Misrə qədər Yax
ın və Orta Şərqin bütün
xalqlar
ı aras
ında böyük şöhrət qazanm
ışd
ır. Sədi «Gülüstan» əsərinin
müqəddiməsində
1
«öz ad
ın
ın dillərdə əzbər olduğunu, sözlərinin
bütün dünyan
ı tutduğunu» qeyd edir.
Sədi Şirazinin tərcümeyi–hal
ı haqq
ında q
ısaca olaraq aşağ
ıdak
ı-
lar
ı demək olar:
Müşərrəf ibn. Müsləhəddin Abdulla, «Sədi» təxəllüsünü Şiraz
hakimi Atabəy Əbubəkr Səd ibn Zənginin
2
ad
ı ilə əlaqədar qəbul et-
mişdir. Sədi təqribən 1184–cü miladi ilində İran
ın qədim mədəniyyət
mərkəzlərindən biri olan Şiraz şəhərində bir ruhani ailəsində anadan
olmuşdur. Bəzi
mənbələrin göstərdvyinə görə, məşhur münəccim və
böyük alim Qütbəddin Şirazi Sədinin day
ıs
ıd
ır. Sədi kiçik yaşlar
ında
ikən atas
ı Müsləhəddin vəfat etmişdir. Atas
ın
ın ölümü Sədiyə böyük
təsir etmiş, onun kədərlənməsinə səbəb olmuşdur. O, atas
ın
ın
xatirəsini uzun zaman unuda bilməmişdir. «Bustan» və «Gülüstan»da
atas
ına həsr edilmiş bir s
ıra təsirli şerlər bunu aç
ıq sübut edir. Sədi
hələ gənc yaşlar
ında ikən monqol hücumlar
ı başlam
ış və bütün Yax
ın
Şərq, o cümlədən şairin vətəni olan Şiraz da təcavüzlərə məruz
qalm
ışd
ır. Bu dövrdə şair öz vətənini tərk edib İraqi–Ərəbə, Bağdada
getmiş, orada məşhur «Nizamiyyə» məktəbində öz dövrünün böyük
alimləri Əbu İshaq Şirazi, Əbülfərəc Əbdürrəhman ibn Cövzi və
sonra Şəhabəddin Söhrvərdidən dərs alm
ış, ərəb dilini və öz
dövrünün başqa elmlərini mükəmməl öyrənmişdir. Coşğun qəlbə
malik olan bu istedadl
ı gənc, müəllimlərinin
təlimi və Bağdadın ab–
havasilə kifayətlənməyib Yax
ın və Orta Şərq ölkələrini diyar–diyar
dolaşmaq qərar
ına gəlmiş, Azərbaycan, Kiçik Asiya, Həbəşistan, Mi-
sir, Suriya, Fələstin, Hindistan və İran torpağ
ın
ı əksərən piyada sə-
yahət etmiş, Xəlici–fars, Ümman dənizi, Hind okean
ı və Aral
ıq də-
nizini ticarət gəmilərində keçmişdir.
Buna görə də bəzi mənbələr Sədini eyni zamanda orta əsrin
böyük səyyahlar
ından biri hesab etmişlər.
Sədi öz səyahəti zaman
ı müxtəlif vəziyyətlərə düşmüş, gah dər-
2
viş libas
ında yazd
ığ
ı şerləri oxuyaraq, xalqa xeyri–şəri başa salmağa
çal
ışm
ış, gah şeyxlərə,
sufilərə qoşulmuş, gah azadixahlarla oturub
durmuş, bəzən karvana qoşulmuş, bəzən muzdla xurma dərmiş, su
paylam
ış., bir sözlə o, müxtəlif sənətə malik olan şəxslərlə, alim və
avamlarla, dövlətli və yoxsullarla, mülkədar və kəndlilərlə oturub
durmuş, onlarla yax
ından tan
ış olmuşdur. Bu səyahət Sədinin dünya-
görüşündə böyük dəyişiklik yaratm
ışd
ır. Şairin itigörən nəzəri xalqlar
aras
ında mövcud olan əlaqələri, bu xalqlar
ın adət və ənənələrini
bütün
dərinliyi ilə görmüş, əsərlərində onlardan yeri gəldikcə istifadə
etmiş və hikmətli nəticələr ç
ıxarm
ışd
ır. Sədi səyahətləri zaman
ı
Şərqdə davam edən səlib müharibələrindən birində iştirak edərək əsir
al
ınm
ış və bir təsadüf nəticəsində ölümdən xilas olmuşdur.
Vətənini q
ızğ
ın məhəbbətlə sevən, həmişə vətən həsrətilə yanan
şair deyir: «Mən istərdim ki, Bəsrədə və ya Bağdadda qal
ım, lakin
Rüknabad suyu və Şiraz torpağ
ı məni özünə tərəf çəkir».
Aras
ıkəsilməz səyahətdən yorulan Sədi nəhayət XIII əsrin orta-
lar
ında vətəni Şiraza döndükdə art
ıq böyük həyat təcrübəsinə malik,
kamil bir şair idi. Bu zaman monqol istilas
ın
ın ağ
ır, dağ
ıd
ıc
ı hücum-
lar
ı sakitləşmiş
;
Atabəy Əbubəkr Səd ibn Zəngi Şirazda hakimiyyət
baş
ında qalm
ışd
ı. O, monqol sərkərdələrinə bac–xərac verib, ölkəni
və əhalini qətl və qarətdən
xilas etmiş və beləliklə, çoxlar
ın
ın; o cüm-
lədən vətənpərvər şairin də rəğbətini qazanm
ışd
ı. Buna görə də şair
özünün məşhur «Gülüstan» əsərini ona ithaf etmişdir.
Sədi tarix üçün misilsiz qiymətə malik olan əsərlər yadigar qoy-
muşdur. O, şahlar
ın qəzəbindən, hökmdarlar
ın zülmündən qorxmaya-
raq öz əsərlərində müstəbidlərə qarş
ı ç
ıxm
ış, məzlumlar
ın tərəfini
saxlam
ış, ədaləti tərənnüm etmiş, heç bir bəxşiş və mükafat qarş
ıs
ın-
da həyat
ın
ın sonuna qədər bu mövqeyini, əldən verməmişdir. Onun
qəsidələri də əsasən şahlara və böyüklərə nəsihət və məsləhətdən
ibarət olmuşdur.
Sədi ömrünün son günlərini kuşənişinliklə keçirərək, Şiraz
ın şi-
mal–qərbində bir dağ ətəyindəki xanəqahda yaşam
ış və ölməz əsər-
lər,
qəzəllər, qitə və rübailər yaz
ıb yaratm
ışd
ır. Təsadüfi deyildir ki,
onun şairlik şöhrətini eşidən böyük şəxsiyyətlər uzaq vilayətlərdən
Sədinin ziyarətinə gəlmiş, ona qiymətli hədiyyələr gətirmişlər. Lakin
Sədi dünya mal
ı toplamam
ış, əksinə, əlinə düşənləri ehtiyac
ı olanlara
paylam
ışd
ır. Xalq aras
ında Sədi haqq
ında belə deyilirdi: «Sədi»nin
bir qap
ıs
ından nemət daxil olur, o biri qap
ıs
ından ehtiyac
ı olanlara
3
paylan
ır». Mənbələrin dediyinə görə Sədi yüz ildən art
ıq yaşayaraq
1291–ci miladi ilində vəfat etmişdir.
Sədinin vəfat
ından təqribən 30 il sonra onun əsərlərini Əli ibn
Əhməd ibn Əbubəkr Bistun adl
ı bir ədəbiyyatşünas toplay
ıb nizama
salm
ışd
ır. Bistun toplad
ığ
ı əsərlərin ham
ıs
ın
ı «Külliyyat» şəklində
tərtib edərək ona
geniş bir müqəddimə də yazmışd
ır. O, Sədinin
əsərlərini əlifba üsulu ilə düzdüyünü və onu bir necə kitaba ay
ırd
ığ
ın
ı
bu müqəddimədə qeyd edir. Bistunun tərtib etdiyi «Kül–liyyat»
1791–ci ildə Hindistan
ın Kəlküttə şəhərində daş çap
ı ilə nəşr
edilmişdir. Bu «Külliyyat»
ın əvvəlində Sədinin müxtəlif mövzuda 6
risaləsi də vard
ır. «Külliyyat»da bu risalələrdən sonra Sədinin ən
qiymətli və şah əsəri olan «Gülüstan» və «Bustan» gəlir. «Gülüstan»
8, «Bustan» isə 10 babdan ibarətdir.
Sədinin bu iki əsəri ona dünya şöhrəti qazand
ırm
ışd
ır. Bu əsərlər
yeddi əsrə yax
ın bir müddətdə dünyan
ın bütün mədəni xalqlar
ın
ın
sevə–sevə oxuduğu kitablard
ır. «Gülüstan» lat
ın, ingilis, frans
ız,
alman, ərəb, türk, rus və MDB ölkələri xalqlar
ın
ın əksərinin dillərinə
təkrar–təkrar tərcümə edilmişdir. «Gülüstan» 100 dəfədən art
ıq çap
edilmişdir. Bu əsərlərin sürətlə artan şöhrətini görən şairlər bu
kitablara
bir çox nəzirələr yazmışlarsa da onlardan heç biri bu
səviyyəyə qalxa bilməmişlər. Sədinin həmin əsərləri Avropa dillərinə
tərcümə edildikdən sonra bu ölkələrin bəzi məşhur şairləri öz
əsərlərində Sədinin ifadə və fikirlərindən istifadə etmişlər. Misal
olaraq Volter, Lafonten, Göte kimi ad
ı dünya şöhrəti qazanm
ış böyük
şairləri köstərmək olar.
Sədinin «Külliyyat»
ında «Gülüstan» və «Bustan» əsərlərindən
sonra, şairin ərəb və fars dilində yazd
ığ
ı qəsidələr dərc edilmişdir. Bu
qəsidələr, yuxar
ıda deyildiyi kimi, poeziyada klassik ənənənin əksinə
olaraq, mədhnamədən çox didaktik məzmuna malikdir. Sədinin elə
bir qəsidəsi yoxdur ki, orada o şahlara və görkəmli saray xadimlərinə
nəsihətlər verib, onlar
ı ədalətə cağ
ırmas
ın.
«Külliyyat»da qəsidələrdən sonra Sədinin qəzəliyyat
ı gəlir. Bu
qazəliyyat isə «Təyyibat», «Bədaye», «Xəvatim» və «Qəzəlliyati–
qədim»–deyə dörd hissəyə bolünür. Qəzəliyyatdan sonra Sədinin
monqol hökmdar
ı Abağa xan
ın vəziri olan məşhur Şəmsəddin sahibi–
divan
ın ad
ı ilə baql
ı olaraq yazd
ığ
ı «Sahibiyyə» (və ya «Sahib
namə») adl
ı şerləri, sonra şairin «Məsnəvilər»i, «Qitələr»i,
«Rübailər»i və «Müfrədlər»i toplanm
ışd
ır.