R.M.Quliyev
YERQURULUŞU
YERQURULUŞUNUN ELMİ
ƏSASLARI
I cild
Azərbaycan Respublikası Təhsil Nazirliyi
tərəfindən ali təhsil
müəssisələrində “AT 050000 – Yerquruluşu və torpaq kadastrı”
istiqaməti üzrə bakalavr pilləsində təhsil alan tələbələr üçün dərslik
kimi təsdiq edilmişdir
Bakı – “MBM” – 2007
2
Elmi redaktor: Azərbaycan Dövlət Torpaq və Xəritəçəkmə Komitəsinin sədri,
Azərbaycan Milli Elmlər Akademiyasının həqiqi üzvü,
akademik
Q.Ş.Məmmədov
Rəy verənlər:
Azərbaycan MEA-nın Torpaqşünaslıq
və Aqrokimya
İnstitutunun direktoru, AMEA-nın müxbir üzvü,
professor
M.P.Babayev
AKTA-nın professoru, kənd təsərrüfatı elmləri doktoru
A.H.Babayev
Quliyev R.M. Yerquruluşu. Yerquruluşunun elmi əsasları. I cild. –Bakı,
“MBM”, 2007. – 224 səh. (ali təhsil müəssisələrinin
tələbələri üçün dərslik
və dərs vəsaitləri)
Dərslikdə torpaq haqqında müasir təlim açıqlanır, torpaq ehtiyatlarından
səmərəli istifadənin və onların mühafizəsinin elmi - metodiki əsasları verilir,
Azərbaycanda torpaq münasibətlərinin formalaşması tarixinə ekskurs edilir, bu
münasibətlərin inkişaf perspektivləri müəyyənləşdirilir. Burada yerquruluşu elminin
nəzəri aspektləri tədqiq olunur,
müasir yerquruluşunun növü, formaları şərh edilir,
Azərbaycanda yerquruluşu sistemi, onun məqsəd və vəzifələri açıqlanır, yerquruluşu
sisteminin xarici modelləri öyrənilir.
Üçüncü fəsil i.e.n., dos. E.R.İbrahimovla birgə yazılmışdır.
Dərslik “AT050000-Yerquruluşu və torpaq kadastrı”
istiqaməti üzrə bakalavr
pilləsində təhsil alan tələbələr üçün nəzərdə tutulmuşdur.
3
MÜNDƏRİCAT
GİRİŞ .............................................................................................5
FƏSİL I. TORPAQ HAQQINDA MÜASİR TƏLİM ...................8
1.1. Torpaq təbii varlıqdır ...............................................................8
1.2. Torpaq istehsal vasitəsidir......................................................13
1.3. Torpaq-bazar iqtisadi münasibətləri şəraitində əmtəədir .......19
FƏSİL II. TORPAQ EHTİYATLARINDAN SƏMƏRƏLİ İSTİ-
FADƏNİN VƏ ONLARIN MÜHAFİZƏSİNİN ELMİ–
METODİKİ ƏSASLARI ................................................22
2.1. Azərbaycanın torpaq fondunun təyinat funksiyasına görə
kateqoriyalara bölgüsü və xarakteristikası .............................22
2.2. Azərbaycanın torpaq fondunun mülkiyyət formalarına görə
bölgüsü və xarakteristikası.....................................................26
2.3. Azərbaycanın torpaq fondunun zonalaşdırılmasının məzmunu
və mahiyyəti...........................................................................30
2.4. Azərbaycanın torpaq ehtiyatları və bazar torpaq münasibətləri
şəraitində onlardan səmərəli istifadənin elmi-metodiki əsasları
................................................................................................46
FƏSİL III. AZƏRBAYCANDA TORPAQ MÜNASİBƏTLƏ-
RİNİN FORMALAŞMASI TARİXİ VƏ İNKİŞAF
QANUNAUYĞUNLUQLARI ........................................67
3.1. Ictimai-siyasi quruluş və torpaq münasibətləri ......................67
3.2. Azərbaycanda quldarlıq və erkən
feodalizm dövründə torpaq
münasibətləri..........................................................................71
3.3. VII-XII əsrlərdə Azərbaycanda torpaq münasibətləri............73
3.4. XIII-XIV əsrlərdə Azərbaycanda torpaq münasibətləri.........78
3.5. XV əsrdə Azərbaycanda torpaq münasibətləri.......................80
3.6. XVI-XVII əsrlərdə Azərbaycanda torpaq münasibətləri .......81
3.7. XVIII əsrdə Azərbaycanda torpaq münasibətləri...................85
3.8. XIX əsrdə və XX əsrin (1900-1917-ci illərdə) əvvəllərində
Azərbaycanda torpaq münasibətləri.......................................89
3.9. Azərbaycan Demokratik Respublikasında (1918-1920-ci
illərdə) torpaq münasibətləri ..................................................96
3.10. Azərbaycanda vergi və mükəlləfiyyətlər tarixinə ekskurs .100
4
3.11. İslamda torpaq münasibətləri və onları tənzimləyən şəriət
hökmləri .............................................................................. 115
3.12. Azərbaycanda sosialist torpaq münasibətləri və yeni torpaq
münasibətlərinin yaranma zəruriliyini şərtləndirən amillər 121
3.13. Müasir müstəqil Azərbaycanda bazar torpaq münasibətlərinin
formalaşması və inkişaf qanunauyğunluqları...................... 142
FƏSİL IV. YERQURULUŞUNUN ELMİ ƏSASLARI .......... 154
4.1. Azərbaycanda müasir yerquruluşu
elminin və təhsilinin
formalaşması tarixi.............................................................. 154
4.2. Müasir yerquruluşu elmi, onun konsepsiyası və digər elmlərlə
əlaqəsi.................................................................................. 163
4.3. Yerquruluşu istehsalat prosesinin iştirakçıları .................... 170
4.4. Yerquruluşunda dayanıqlı ekoloji landşaft
quruculuğunun və
planlaşdırılmasının elmi-metodiki əsasları.......................... 173
FƏSİL V. AZƏRBAYCANDA YERQURULUŞU SİSTEMİ . 190
5.1. Azərbaycanda torpaqlardan istifadəyə və onların mühafizəsinə
nəzarət edən dövlət orqanları .............................................. 190
5.2. Daşınmaz əmlaka (torpağa) hüququn dövlət qeydiyyatı..... 205
5.3. Xarici ölkələrdə yerquruluşu sistemi .................................. 216