: پدر، نيا، نياكان. آبا-اژداد (aba-əjdad) : آبا، اجداد، پدر و نياكان

دوْدورغا آت اؤز اه‌يه‌سيني تپيكلَر. (اسب بد ذات صاحب خود را لگد مي‌زند.) (← دودورغا)

دوْغ	doğ	: فعل امر از مصدر «دوْغماق» (زاييدن) دوْغار (doğar) : زاينده، توليد مثل كننده. دوْغارْتْماق (doğartmaq) : زاياندن، زايانيدن. دوْغارغان (doğarğan) = دوْغان (doğan) : زايا، زاينده. دوْغدورماق (doğdurmaq) = دوْغزارْتْماق (doğzartmaq) = دوْغزارماق (doğzarmaq) = دوْغزورماق (doğzurmaq) : زاياندن، زايانيدن. دوْغما (doğma) : 1- عمل زايش، تولّد. 2- طلوع. 3- (← نرم، نرمه تپ) دوْغماز (doğmaz) : نازا، قسر. دوْغماق (doğmaq) : 1- زاييدن. 2- طلوع كردن. آي دوْغدو، عالم گؤره‌ر. (ماه كه طلوع كرد، همة مردم مي‌بينند.) دوْغورْتْماق (doğurtmaq) = دوْغوزدورماق (doğuzdurmaq) : زايانيدن. دوْغوش (doğuş)‌ : 1- تولّد، زايش. 2- طلوع و بر آمدن. دوْغولْماك (doğulmaq) : 1- زاييده شدن، متولّد شدن. 2- بر آمدن، ديده شدنِ ماه يا خورشيد. دوْغولماغا چيخماق (doğulmağa çıxmaq) = دوْغوما چيخماق (doğuma çıxmaq) : از گله جدا شدن حيوان زائو براي زاييدن. دوْغولو (doğulu) : 1- به دنيا آمده، زاييده شده. 2- همزاد، كودكاني كه همزمان از يك شكم به دنيا آمده باشند. (تركيبهاي دوقلو، سه قلو، چهارقلو و… به غلط از همين كلمه ساخته شده‌اند كه در ادبيات فارسي معمول گشته.) دوْغوم (doğum) : 1- زايش، زاييدن. 2- طلوع، درخشش. دوْغوم گونـو (doğum günü) : روز تولّد.
دوْغاناق	doğanaq	: 1- قلّاب، نوعي چوب قلّابدار حلقه‌اي كه به نوك طناب وصل كنند و در هنگام باربندي از آن استفاده كنند. 2- نام نقشي در گليم. (اصل كلمه از مصدر «دؤنمك» (برگشتن) است. ← دؤگه‌نه‌ك)
دوْغانلى	doğanlı	: نام طايفه‌اي از ايل فارسيمدان.
دوْغرا	doğra	: فعل امر از مصدر «دوْغراماق» (خرد و مخلوط كردن) (ريشة كلمه از «توْغ» در تركي قديم به معني «خرده نان» گرفته شده است.) دوْغراتديرماق (doğratdırmaq) : 1- خرد كردن و در هم مخلوط كردن نان خشك. 2- سخنان را به صورت نا مفهوم و جويده جويده ادا كردن. دوْغراما (doğrama) : 1- هر نوع خورش آبكي كه در آن نان خرد شده بريزند. 2- خرد و شكسته شده. دوْغراماج (doğramac) : 1- خرد، تكه تكه، ريز ريز. 2- تريد. دوْغراماق (doğramaq) : 1- خرد كردن، ريز ريز كردن. 2- كلمات را به صورت نا مفهوم ادا كردن. دوْغرانتـی (doğrantı) : ريزه، خرده، براده. دوْغرايان (doğrayan) : خرد كننده. دوْغرولماق (doğrulmaq) : خرد شدن.
دوْغرو	doğru	= دوْغری (doğrı) : 1- راست، درست، حقيقي. 2- درستكار، صادق. (ريشة كلمه از مصدر «توغماق» (در تركي قديم به معني مسيري را مستقيم رفتن) است.) دوْغرولوق (doğruluq) : درستي، صداقت.
دوْغرول	doğrul	: فعل امر از مصدر «دوْغرولماق» (برخاستن) (← دور1، دورغولماق) دوْغرولْتْماق (doğrultmaq) : 1- ايستانيدن. 2- از خواب بيدار كردن. دوْغرولْماق (doğrulmaq) : 1- بلند شدن، قيام كردن، ايستادن. 2- از خواب بيدار شدن.
دوْغسان	doğsan	: نود، عدد 90 (← دوْخسان)
دوْهْلاق	dohlaq	: دُهُلك، قراول، مترسك. (← دوْهول)
دوْهول	dohul	: 1- دهل، مترسك. 2- طبل. (← دؤي و دؤهول)
دوْك	dok	: توقّف، ايست. (← دوك) دوْكچاماق (dokçamaq) : توقّف كردن.
دوْكّا	dokka	: 1- نام پرنده‌اي است رنگارنگ (به رنگهاي آبي، سياه و سبز) كه كمي بزرگتر از گنجشك است. 2- نامي براي پسران. (گلّه‌زن)
دوْل	dol	(1) : 1- فعل امر از مصدر «دوْلْماق» (پر و لبريز شدن) 2- دلو، دول، آنچه كه پُر از آب كنند. 3- نزديك به هم، متصل. تپي دوْل دير. (پودهاي قالي به هم نزديك است.) (ريشة كلمه در تركي قديم «توْل» (پر شدن و جمع شدن) است.) دوْلاب (dolab) : 1- دولاب، دلو آب. 2- چرخ چاه. دوْلابْچه (dolabçə) : دلو كوچك. دوْلا تؤكمك (dola tökmək) : لاف زدن، بلوف زدن. دوْلاق (dolaq) : هواي پُر از گرد و خاك، گرد و غبار. دوْلچه (dolçə) : دلو كوچك. دوْلدان (doldan) : محلّي كه آب از آنجا به روي پروانة آسياب مي‌ريزد و پروانه را مي‌گرداند، آسياب. من دوْلداندان گليرم، سن خبردن وئريرنگ؟ ( من از آسياب مي‌آيم، تو از آنجا خبر مي‌دهي؟) دوْلدورماق (doldurmaq) : 1- پر كردن، انباشتن. 2- تحريك كردن و ناراحتي ايجاد كردن. دوْلدورولْماق (doldurulmaq) : 1- پر و لبريز شدن. 2- دلخور شدن به خاطر تحريك و سخن چيني ديگران. دوْل دوشمك (dol düşmək) : برآمدن و بر جسته شدن قسمتي از يك چيز، چين افتادن در پارچه يا فرش. دوْلَك (dolək) : دولچه، دلو كوچك. دوْللوق (dolluq) : آب هزينه شده در مخزن كه پروانة آسيا را به حركت در آورد. دولْما (dolma) : 1- دلمه، پنير مرغوب. 2- نوعي طعام كه براي تهيّة آن در درون برگ رز، مقداري بادنجان و فلفل سبز پر مي‌كنند و مي‌پزند. 3- خون بسته شده. دوْلماق (dolmaq) : 1- پر شدن. 2- رسيدن ميوه‌ها و دانة غلّات. 3- به خاطر تحريك ديگران دلخور شدن. 4- به هدف و مقصد اصلي رسيدن. ائله‌كي چاي كمينه دوْلدو، تيرينن بئله‌سيني ووردولار. (به محض ورود به كنار رودخانه، او را با تير زدند.) 5- پر شدن ماه، بدر كامل شدن. دوْلو (dolu) : 1- پر و لبريز. 2- مجازاً به معني دانا و فهميده. 3- چاق و تنومند. 4- تگرگ. دوْلوخلانماق (doluxlanmaq) = دوْلوخماق (doluxmaq) = دوْلوقسانماق (doluqsanmaq) = دولوقلانماق (doluqlanmaq) : ناراحت شدن، بغض گلو را گرفتن. دوْلوق (doluq) : 1- مشكي كه پر از آب كنند. 2- گرفته، غمگين و ناراحت.
دوْل	dol	(2) : زايش دسته جمعي حيوانات. (← دؤل) دوْل تؤكمك (dol tökmək) = دوْللانماق (dollanmaq) = دوْل دوشمك (dol düşmək) : هنگام زايش حيوانات فرا رسيدن.
دوْل	dol	(3) : پيچيدگي، مشكل و سختي. ايشيميزه دوْل دوشموش. (در كارمان مشكلي ايجاد شده) (اصل كلمه در تركي قديم «توْل» (پاتابه) است.) دوْلا (dola) : فعل امر از مصدر «دوْلاماق» (پيچاندن) دوْلا-بولا ائدمك (dola-bula edmək) : 1- پيچاندن، جمع كردن. 2- به نحوي قال قضيه را كندن. دوْلاشديرماق (dolaşdırmaq) : 1- پيچاندن، در هم پيچاندن. 2- ژوليده و در هم و بر هم كردن. 3- منحرف كردن، سر در گُم كردن. دوْلاشديريلماق (dolaşdırılmaq) : 1- پيچانده شدن. 2- در هم و بغرنج شدن كارها. دوْلاشما (dolaşma) : 1- در گير شدن، به هم چسبيدن. 2- عمل لكنت، لكنتِ زبان ايجاد شدن. دوْلاشماق (dolaşmaq) : 1- در هم پيچيدن، دور چيزي پيچيدن. 2- با هم دعوا كردن، با هم گلاويز شدن. 3- پا پيچ شدن، مزاحم شدن. 4- به لكنت افتادن. 5- پيچيده و مشكل شدن امور، به تعويق افتادن كار. دوْلاشيق (dolaşıq) : 1- در هم پيچيده، پيچيده شده. 2- كار پيچيده و بغرنج. 3- در حال نزاع و درگيري. دوْلاق (dolaq) : پا پيچ، نوار پارچه‌اي كه به هنگام تركه بازي در اطراف ساق پا پيچانند. دوْلاما (dolama) = دوْلاماج (dolamac) = دوْلاماچ (dolamaç) : پيچ و خم، پوزه، دماغة كوه. دوْلاماق (dolamaq) : 1- پيچ دادن، تاب دادن. 2- كتك زدن. 3- منحرف كردن، گول زدن. دوْلام-دوْلاشيق (dolam-dolaşıq) : 1- در هم پيچيده شده. 2- مشكل و بغرنج. دوْلانديرماق (dolandırmaq) : 1- چرخاندن، گرداندن، تاب دادن. 2- كتك زدن. 3- منحرف كردن، گول زدن. 4- قربان كردن، صدقه دادن. 5- گرداندن، گردش دادن. 6- اداره كردن، اجرا كردن امور. دوْلانديريلْماق (dolandırılmaq) : 1- چرخانده شدن، گردانده شدن. 2- كتك زده شدن. 3- دور سر چرخانده شدن، صدقه داده شدن. دوْلانما (dolanma) : پوزه، دماغه. دوْلانماق (dolanmaq) : 1- دور زدن، چرخيدن. 2- گردش كردن. 3- پيچ خوردن، پيچيدن. 4- قربان صدقه رفتن. 5- عوض شدن زمانه، تغيير كردن روزگار. دوْلايى (dolayı) : سينه كش يا دامنة كوه، پيچ خوردگي، سر بالايي يا سرازيري كوه. دوْلما-دوْلاشيق (dolma-dolaşıq) : پيچيده، بغرنج و مشكل.
دوْملوق	domluq	: قلّاب چوبي. (← دوْغاناق)
دوْمّاج	dommac	: تريد. (← دوْغرا، دوْغراماج)
دوْمّالاق	dommalaq	: قارچ. (← دوم2، دومّالاق)
دوْمّاق	dommaq	: حجاب، رو سري عروس خانم. (← دوْواق)
دوْن	don	(1) : لباس، لباس بلند، ارخالق، قبا. دوْناق (donaq) : لباسّ پوشيدني. دوْنونگ گؤي، دوْناغينگ گؤي كيمي گؤردونگ مندن يئي. دوْنلوق (donluq) : پارچة لباسي، جامه، لباس.
دوْن	don	(2) = دوْنْق (donq) = دوْنگ (dong) : خنك، سرد. دوْنا (dona) : جاي سرد و خنك. (نام اصلي قلّة دنا در زاگرس) دوْنْقْماق (donqmaq) : سرد و خنك شدن، منجمد شدن. دوْنْقوز (donquz) : گراز، خوك. (به اعتبار اينكه گردن اين جانور گويي منجمد شده و تكان نمي‌خورد) دوْنْگ (dong) : 1- سرد، خنك. 2- فعل امر از مصدر «دوْنگماق» (سرد شدن) 3- كسي كه سرد و بي روح باشد، نا مهربان، بي عاطفه. 4- خل، احمق. 5- آنكه عاق والدين باشد. دوْنگا (donga) : دنيا، جهان، كرة سرد. دوْنْگْماق (dongmaq) : خنك شدن، سرد شدن. دوْنْگ داشي (dong daşı) : 1- سنگ سرد. 2- خبر شوم، خبر نا اميد كننده. دوْنگوز (donguz) : خوك، گراز، حيواني كه گويي گردنش منجمد شده. دوْنگوز بوْين (donguz boyn) : آنكه گردنش ثابت و بي حركت باقي بماند، گرفتگي و ناراحتي گردن بطوري كه انسان نتواند گردنش را به آساني حركت دهد. دوْنگوز بوْين اوْلماق (donguz boyn olmaq) : حركت نكردن گردن به اين طرف و آن طرف. دوْنوخماق (donuxmaq) = دوْنوقماك (donuqmak) : سرد و بي روح شدن، مات و بي حركت ماندن.
دوْق	doq	: سير. (← توْخ) دوْق مست (doq məst) : آنكه به خاطر داشتن مال و ثروت مست و خود خواه باشد.
دوْقّو	doqqu	: فعل امر از مصدر «دوْقّوماق» (بافتن) (ريشة كلمه از «توْق» (بكوب و بزن) در تركي قديم است.)
دوْقّوز	doqquz	: نُه، عدد 9
دوْقّوزلو	doqquzlu	: نام طايفه‌اي از ايل شش بلوكي.
دوْرغا	dorğa	: فعل امر از مصدر «دوْرغاماق» (نان را در خورش خرد كردن) (ريشة كلمه از «توْغ» (خرده نان) در تركي قديم گرفته شده است. ← دوْغرا) دوْرغاماج (dorğamac) : تريد، غذايي كه از نان و خورش آبكي تهيّه شود. دوْرغاماق (dorğamaq) : خرد كردن و در هم مخلوط كردن.
دوْرما-دوْلاشيق	dorma-dolaşıq	: داخل در هم، مخلوط. (← دوْل3، دوْلما-دوْلاشيق)
دوْرماغاج	dormağac	: تريد. (← دوْرغا، دوْرغاماج)
دوْرْتو	dortu	: غذايي مقوّي كه از رسوبات كرة حيواني كه جوشيده شده درست كنند. (ريشة كلمه از «دورماق» (ايستادن است.)
دوْس	dos	= دوْست (dost) : دوست، رفيق.
دوْشوْو	doşov	: دوشاب، شيره.
دوْو	dov	: 1- نوبت، بار، دفعه. 2- فايق، پيروز. 3- دو، عمل دويدن. دوْو اوْلماق (dov olmaq) : پيروز شدن، غلبه يافتن. دوْو باغلاماق (dov bağlamaq) : 1- رقابت طلبي، ستيزه جويي. 2- مسابقه گذاشتن. دوْو تاپماق (dov tapmaq) : ميدان و زمينه را مساعد ديدن. دوْودور (dovdur) : 1- سركش، شرور، نافرمان. 2- مست، پر عطش. دوْو-دوْو ائدمك (dov-dov edmək) : ستيزه جويي، دعوا طلبي. دوْو طلب (dov tələb) : داو طلب، آماده، آمادة پيروزي. دوْو قيزديرماق (dov qızdırmaq) : تحريك كردن، به ستيز واداشتن. دوْومَن-دوْولوق (dovmən-dovluq) : رقابت، هم چشمي.
دوْوا	dova	(1) : دوا، دارو. دوْوا خانا (dova xana) : داروخانه.
دوْوا	dova	(2) : (ع) دعا، تعويذ.
دوْوال	doval	: دوال، چرم. دوْوال
آپارماق	doval aparmaq	: دريده شدن چرم، پاره شدن چرم گيوه. دوْوال پا (doval pa) : 1- كفش. 2- پا فشاري كننده، آنكه مانند كفش و پاتابه به پا چسبد، مزاحم.
دوْواق	dovaq	: رو سري مخصوص عروس خانم. دوْواقلى گلين (dovaqlı gəlin) : عروس محجّب و چهره در نقاب كشيده.
دوْوار	dovar	: دام، گله، رمة گوسفند. دوْوار-دشَر (dovar-dəşər) = دوْوار-ديشار (dovar-dişar) : چهار پايان، حيوانات اهلي، گوسفندان. دوْوارلى (dovarlı) : دامدار.
دوْوات	dovat	: دوات، مركّب دان.
دوْور	dovr	: 1- دور، اطراف. 2- دوره، زمانه. دوْوران (dovran) : 1- دوران، عهد، زمانه. 2- ايّام خوش زندگي. 3- تقدير و سرنوشت. دوْوران اوْلماق (dovran olmaq) : دور سر كسي گشتن و قربان صدقه شدن. دوْوران سورمك (dovran sürmək) : خوش گذراني، ايّام خوش زندگي را سپري كردن. دوْوردن (dovrdən) : دوباره، از نو. دوْوره (dovrə) : 1- دوره، زمانه، روزگار. 2- دايره شكل، دايره مانند. 3- دور زدن، گشتن. دوْوره ائدمك (dovrə edmək) : 1- دوره كردن درس. 2- حلقه زدن و به صورت دايره وار نشستن. دوْورو (dovru) = دوْوری (dovrı) : سيني دايره‌اي شكل، دوري، بشقابي كه به عنوان سيني چايخوري از آن استفاده كنند. دوْور-و-بر (dovr-o-bər) : 1- دور و بر، اطراف. 2- دور و بريها، اطرافيان.
دوْوشان	dovşan	: 1- خرگوش. 2- نام نژادي از اسبهاي قشقايي. دوْوشان توْپّوغو (dovşan toppuğu) : نوعي بافت زينتي برجسته و گرد. دوْوشان ياتاغـی (dovşan yatağı) : 1- محل خوابيدن خرگوش. 2- نام بوته‌اي شبيه بوتة درمنه كه معمولاً خرگوش در زير ساية آن مي‌خوابد. دوْوشان يوخوسو (dovşan yuxusu) : خواب خرگوشي، خواب گذرا و موقّتي.
دوْووشماق	dovuşmaq	: سپردن، حواله دادن. سني تارييا دوووشدوم. (تو را به خدا سپردم.) (← دوووشماق)
دوْخ	dox	(1) : سير، مخالف گرسنه. (← توْخ)
دوْخ	dox	(2) : دوك، ميلة محوري، چوبي كه از سورخ سنگ دايره شكلي بگذرانند و سنگ را بچرخانند.
دوْخسان	doxsan	: نود، عدد 90 (اصل كلمه دوقّوز اوْن (8*9) بوده كه به ترتيب : دوْقسون، دوْقسان و دوْخسان شده است.)
دوْي	doy	: فعل امر از مصدر «دوْيماق» (سير شدن) دوْيارْتْماق (doyartmaq) = دوْيارماق (doyarmaq) : 1- سير كردن، خوراندن. 2- متنفّر كردن. دوْيان (doyan) : 1- سير شونده. 2- قانع. دوْيدوران (doyduran) : سير كننده، اشباع كننده. دوْيدورماق (doydurmaq) : سير كردن، اشباع كردن. دوْيران (doyran) : 1- سير كننده. 2- متنفّر كننده. دوْيزارْتْماق (doyzartmaq) = دوْيزارماق (doyzarmaq) = دوْيزورْتْماق (doyzurtmaq) = دوْيزورماق (doyzurmaq) : سير كردن، اشباع كردن. دوْيماق (doymaq) : 1- سير شدن. 2- قانع شدن. 3- ناراحت و متنفّر شدن. دوْيمالى (doymalı) : 1- سير شدني. 2- قانع شدني. دوْيوخ (doyux) = دوْيوق (doyuq) : خفته بيدار، حالتي كه انسان هنوز از خواب سير نشده. دوْيوخماق (doyuxmaq) = دوْيوقماق (doyuqmaq) : يك مرتبه از خواب پريدن، ناگهان بيدار شدن. دوْيوران (doyuran) : 1- سير كننده. 2- متنفّر كننده. دوْيورْتْماق (doyurtmaq) = دوْيورماق (doyurmaq) : سير كردن، به اندازة كافي غذا دادن. دوْيوم (doyum) : عمل سير شدن و قانع گشتن. دوْيوملوق (doyumluq) : 1- سيري، سير شدني. 2- مقدار غذايي كه انسان را سير كند.
دوْزالاماق	dozalamaq	: دويدن. (← ديز، ديزه‌له‌مك)
دؤگ	dög	: فعل امر از مصدر «دؤگمك» (كوبيدن) (← دؤي، دؤيمك) دؤگو (dögü) : دانة كوبيدني، برنج. دؤگوش (dögüş) : دعوا، جنگ. دؤگوشمك (dögüşmək) : با هم دعوا كردن. دؤگونه‌ك (dögünək) : 1- كوبيده شده، محل چريده شده، جايي كه گوسفندان علفهاي مناسب و مفيد را خورده باشند و علفهاي خشك ديگر زير پاها له و كوبيده شده باشد. 2- دگَنَك، چوبدستي ستبر براي كتك زدن و كوبيدن.
دؤگه‌نه‌ك	dögənək	: قلّاب چوبي. (ريشة كلمه از مصدر «دؤنمك» (برگشتن) است. ← دوْغاناق)
دؤگمه	dögmə	: تكمه، دكمه. (← دوگ، دوگمه)
دؤگونه‌مك	dögünəmək	: بهبودي يافتن، به حال عادي برگشتن. (از مصدر «دؤنمك» (برگشتن) است.) دؤگونتديرمك (dögünətdirmək) : به حال عادي برگرداندن، بهبودي و شفا دادن.
دؤهول	döhül	: 1- دهل، دهلك، مترسك، آنچه بر زمين كوبند. 2- هيكل آدمي. 3- شبح، سياهي. 4- طبل، نقاره. (اصل كلمه «دؤيول» از مصدر «دؤيمك» (كوبيدن) است.) (← دؤي) دؤهولَك (döhülək) : دهلك، مترسك.
دؤك	dök	: فعل امر از مصدر «دؤكمك» (ريختن) (شش) (← تؤك) دؤكمه-دؤکوش (dökmə-döküş) = دؤكمه-دؤکوم (dökmə-döküm) : ريخت و پاش. دؤکوش (döküş) : 1- عمل ريختن. 2- ريخت و پاش. دؤکوشـدورمك (döküşdürmək) : به هم ريختن. دؤکوشمك (döküşmək) : به هم ريخته شدن. دؤکوك (dökük) : در هم ريخته، آشفته. دؤکولمك (dökülmək) : 1- ريخته شدن. 2- آشفته و در هم ريخته شدن. دؤکولمه (dökülmə) : عمل ريخت و پاش. دؤکولو (dökülü) : ريخته شده، در هم ريخته. دؤکوم (döküm) : عمل ريختن. دؤکونه‌ك (dökünək) : 1- در هم ريخته، آشفته. 2- علف خشك كه بعد از چرانده شدن بر جاي مانده باشد. (← دؤگ، دؤگونه‌ك) دؤکونْتو (döküntü) : آنچه ريخته شده.
دؤل	döl	: 1- توليد مثل، زايش. 2- فصل زايش. 3- نژاد، نسل. (در مورد حيوانات گفته مي‌شود.) (ريشة كلمه در تركي قديم «تؤل» (زايش و آفرينش) بوده است.) دؤل تؤكمك (döl tökmək) : شروع به زايش نمودن، توليد مثل دسته جمعي حيوانات.
دؤن	dön	: فعل امر از مصدر «دؤنمك» (بر گشتن) دؤنْدَرْتْمك (döndərtmək) = دؤنْدَرْمك (döndərmək) : 1- برگرداندن، به عقب برگرداندن. 2- برگرداندن لبة قالي و امثال آن. 3- مراجعت دادن، به جاي اوّلي برگرداندن. 4- تغيير دادن، دگرگون ساختن. دؤندَرمه (döndərmə) : 1- عمل برگرداندن. 2- برگردان. 3- از اوج به فرود آمدن در موسيقي، قسمت آخر آهنگهاي موسيقي قشقايي. 4- پوزه، دماغة كوه. دؤندَريلْمك (döndərilmək) : برگردانده شدن. دؤندوک (döndük) : منقار، منقار خميدة پرندگان. دؤندول (döndül) : محل دور خوردن و بسته شدن طناب، قلّاب چوبي كه بر سر طناب وصل كنند و براي بستن بار بر حيوان استفاده كنند. (← دوْغاناق) دؤن گئجه (dön gecə) : شب گذشته، ديشب. دؤنَلْجه (dönəlcə) = دؤنَلْگه (dönəlgə) : 1- پيچ، پوزه، محل برگشتن يا دور زدن. 2- شانس، بخت و اقبال. دؤنلگه‌سي دؤنموش. (اقبالش برگشته.) دؤنمز (dönməz) : برگشت ناپذير، غير قابل برگشت. دؤنْمَز دلي (dönməz dəli) : ديوانة محض، آنكه عقلش را كاملاً از دست داده و به حالت اوّل برنگردد. دؤنْمك (dönmək) : 1- برگشتن، مراجعت كردن. 2- گذشتن و سپري شدن. آي دؤندو، ايل دوْلاندي. (ماهها و سالها گذشت.) 3- دگرگون شدن، تغيير يافتن. 4- رو برگرداندن، پشت كردن. دؤنن (dönən) : ديروز. دؤنه بگي (dönə bəgi) = دؤنه به‌يي (dönə bəyi) : نام نقشي در گليم. دؤنه‌جك (dönəcək) : چوبي مخصوص كه در بافتن جاجيم از آن استفاده كنند. دؤنه-دؤنه (dönə-dönə) : نام آهنگي از آهنگهاي موسيقي. دؤنوش (dönüş) : 1- عمل بازگشت، مراجعت. 2- تغيير و تحوّل. 3- عمل عيادت و توجّه به نيازمندان و بيماران. دؤنو قره (dönü qərə) : بد معاشرت، بد برخورد، گرانجان. دؤنوک (dönük) : 1- برگشته، وارونه. 2- از چشم مردم افتاده، از مردم رويگردان. دؤنـولْگه (dönəlgə) : 1- پوزه، دماغة كوه. 2- محل دور زدن، ميدان. دؤنولْمك (dönülmək) : برگشت داده شدن، به عقب برگردانده شدن. دؤنوم (dönüm) : 1- عمل برگشت و مراجعت. 2- پيچ، انحنا. 3- عيادت و توجّه به نيازمندان و بيماران. دؤنوملو (dönümlü) : كسي كه از بيماران و نيازمندان عيادت كند، دلسوز، انفاق كننده.
دؤندولو	döndülü	: نام طايفه‌اي از ايل دره‌شوري.
دؤنه	dönə	: ماده گاو جوان. دؤنه‌لي (dönəli) : 1- دارنده و صاحب گاوهاي جوان. 2- نام طايفه‌اي از ايل دره‌شوري.
دؤرْد	dörd	: چهار، عدد 4 دؤرد ال-آياقلى (dörd əl-ayaql) : 1- با چهار دست و پا. 2- حيوان. 3- با سرعت تمام. دؤرد قيچلى (dörd qıçlı) : 1- با چهار دست و پا. 2- چهار پا، حيوان. دؤردلَمه (dördləmə) : چهارتايي، نوعي طناب ضخيم كه از 4 رشته رسن بافته مي‌شود. دؤرد نال (dörd nal) : چهار نعل، چهار نعل تاختن، با اسب به سرعت تاختن. دؤردوم (dördüm) : چهارم. دؤردومکو (dördümkü) : چهارمي، چهارمين.
دؤش	döş	: 1- سينه. 2- مجازاً پستان خانمها. 3- دامنة كوه، سينه كش كوه، زمين پهن و گسترده. 4- روبرو، مقابل. دؤشَك (döşək) : تشك، زير انداز ضخيم پنبه‌اي يا پشمي. (هرچند كه بعضيها ريشة كلمه را از «دوشمك» (افتادن) دانسته‌اند.) دؤشْلَشمك (döşləşmək) : در مقابل هم قرار گرفتن، سينه به سينه و رو در رو جنگيدن. دؤشَلْمك (döşəlmək) : پهن شدن، گسترده شدن. دؤشله‌مك (döşləmək) : 1- جلو سينه انداختن، پيش رو قرار دادن و به سوي جلو راندن. 2- صاحب شدن، متولّي گشتن. 3- دعوا كردن. 4- شكست دادن حريف، به زير گرفتن حريف در كشتي. دؤشلوک (döşlük) : سينه بند. دؤشَنمك (döşənmək) : فرش شدن، گسترده شدن. دؤشه (döşə) = دؤشه‌ت (döşət) : فعل امر از مصدر «دؤشه‌مك» (فرش كردن، پهن كردن) دؤشه‌تمك (döşətmək) : فرش كردن، پهن كردن. دؤشه‌لي (döşəli) : فرش شده، گسترده شده. دؤشه‌مك (döşəmək) : فرش كردن، پهن كردن. دؤشه وورماق (döşə vurmaq) : 1- بر سر و سينه زدن در هنگام عزاداري و سوگواري. 2- از سينه كش كوه بالا رفتن. 3- لاف زدن، بلوف زدن، من من گفتن. دؤشونتو (döşüntü) : سر بالايي، سينه كش كوه. دؤش-و-باش (döş-o-baş) : سينه و سر، پستان كوچك دختري كه تازه به سنّ بلوغ رسيده باشد. دؤش-و-باشلى (döş-o-bşlı) : داراي سر و سينه، دختري كه به سنّ بلوغ رسيده و پستانش بزرگ شده باشد. دؤش-و-قولونْج (döş-o-qulunc) : سينه و بر و دوش. دؤش-و-قولونْجلو (döş-o-qulunclu) : داراي سينه و بر و دوش، قوي، برومند، دلير و شجاع. دؤش وئرمك (döş vermək) : مبادرت ورزيدن، سينه سپر كردن.
دؤشور	döşür	: فعل امر از مصدر «دؤشورمك» (جمع كردن) دؤشورگو (döşürgü) : جمع كننده، آنكه به سرعت برچيند و جمع كند. دؤشورمك (döşürmək) : 1- برچيدن دانه، به سرعت جمع كردن دانه‌ها از زمين. 2- نوعي گره انداختن در قالي بافي. 3- گزينه كردن، بهترين را برگزيدن. 4- شكست دادن رقبا و از ميدان به در كردن آنها. دؤشورمه (döşürmə) : 1- عمل چيدن و جمع كردن. 2- گره زدن و بافتن قالي. 3- نام نقشي در قالي كه به آن «وني» هم مي‌گويند. دؤشورولْمك (döşürülmək) : 1- جمع شدن، چيده شدن. 2- گره زده شدن و بافته شدن قالي.
دؤشورگه	döşürgə	: عادت، آنچه انسان ياد گرفته و برايش عادي شده. دؤشورگه‌مك (döşürgəmək) : عادت كردن.
دؤوه	dövə	: شتر. (← ده‌و، ده‌وه)
دؤولَت	dövlət	: (ع) 1- دولت، حكومت، مجموع وزراي حكومت. 2- مال و ثروت. 3- دام، گلّه، مجموع حيوانات اهلي. 4- شانس و اقبال. دؤولتلي (dövlətli) : داراي مال و ثروت، متموّل و ثروتمند.
دؤور	dövr	: 1- دور، زمانه. 2- عمل دور زدن، برگشتن، چرخ خوردن. دؤوران (dövran) : 1- دوران، روزگار. 2- اخّاذي كردن. دؤورگو (dövrgü) : نان برگردان، چوب يا فلز بلندي كه با آن نانهاي پخته شده را بردارند و يا وارونه كنند. دؤوروش (dövrüş) : درويش، دوره گرد. (اصل كلمه هم «دؤوروش» بوده نه درويش) دؤوره (dövrə) : 1- دوره، زمانه، گردش روزگار. 2- دايره، حلقه. دؤوره ائدمك (dövrə edmək) : 1- دوره كردن درس، درسها را از اوّل خواندن. 2- حلقه زدن، به صورت گروهي و دايره وار نشستن.
دؤي	döy	: بن فعل از مصدر «دؤيمك» (döymək) به معاني : 1-كوبيدن، له كردن. 2- آرد كردن، آسياب كردن. 3- كتك زدن، ضربه زدن. 4- جنگ كردن. 5- سپري كردن، طي كردن راه، همه جا را گشتن و خسته شدن. 6- كوبيدن خال در بدن. 7- بر زمين كوبيدن چيزي. دؤيمه (döymə) : عمل كوبيدن، كوبش، خرمن كوبي. دؤيه‌جك (döyəcək) = دؤيه‌گن (döyəgən) : دستة هاون، وسيلة كوبيدن، هاون. دؤيه‌نَك (döyənək) : دگنك، چماق، وسيلة زدن و كوبيدن. دؤيو (döyü) : برنج، گياه كوبيدني. دؤيوش (döyüş) : دعوا، زد و خورد. دؤيوشدورمك (döyüşdürmək) : به جنگ و نزاع واداشتن. دؤيوشمك (döyüşmək) : با هم دعوا كردن. دؤيولْمك (döyülmək) = دؤيونْمك (döyünmək) : 1- كوبيده شدن، له شدن. 2- آرد شدن، آسياب شدن. 3- كتك خورده شدن، زده شدن. 4- خسته و كوبيده شدن. دؤيولو (döyülü) : 1- كوبيده شده، له شده. 2- آرد شده، آسياب شده. 3- كتك خورده، مضروب گشته. 4- خسته و كوفته. دؤيونتو (döyüntü) : 1- آنچه كوبيده شده باشد. 2- ضربه، ضربان. دؤيونه‌ك (döyünək) : چراگاه چريده شده كه علفهاي باقيمانده‌اش له و كوبيده شده باشد.
دؤيه	döyə	: شتر. (← ده‌و، ده‌وه)
دؤير	döyr	: 1- دوره، زمانه. 2- چرخش، دور زدن. (← دؤور) دؤيرْجَك (döyrcək) = دؤيورجك (döyürcək) : نان برگردان. دؤيرْمَك (döyrmək) = دؤيورمك (döyürmək) : برگرداندن، وارونه كردن. دؤيره (döyrə) : 1- دوره، زمانه. 2- وارونه، معكوس. دؤيرولْمَك (döyrülmək) = دؤيورولْمك (döyürülmək) : وارونه شدن، معكوس گشتن.
دو	du	: (ف) دو، عدد 2. دو با دو (du ba du) : دو به دو، مساوي، در مقابل هم. دو بند (du bənd) : حد فاصل بين دو كمر كوه. دو بور (du bur) : دو بُر، بز نر سه ساله كه دو مرتبه در عمر خود موهايش چيده شده باشد. دو بورّان (du burran) : دو نوع بريده شدن، بد و نا مناسب بريده شدن پشم گوسفند. دو جا (du ca) = دو جا گو (du ca gu) : دو جايي، آنكه در دو جا سخنان متفاوت گويد، دو رو، منافق. دو جان گِرِفتار (du can gereftar) : ناراحت، دو دل. دو جين (du cin) : دوجين، بستة 12 تايي. دو خئشه (du xeşə) : زمين زراعتي كه دو بار خيش زده شده. دو دان (du dan) : دو مرتبه دوشيده شدن حيوانات در يك روز. دو دست ائدمك (du dəst edmək) : به هم بستن دو دست حيوان. دو دِل (du del) : دو دل، ناراحت، مردّد، مشكوك. دو رگه (du rəgə) : دو رگه، دو نژاده، انسان يا حيواني كه نژاد پدر و مادرش متفاوت باشد. دو رنگ (du rəng) : 1- دو رنگ مختلف. 2- دو رنگ، دو رو، رياكار، منافق. دو رهي (du rəhi) = دورَّهي (durrəhi) : دو برابر، مضاعف. دو ريس (du ris) : دو رديفه، دو صفه، قطار فشنگ كه دو رديف فشنگ داشته باشد. دو زني (du zəni) : دو زني، مردي كه داراي دو زن باشد. دو زين (du zin) : اسب سه ساله، اسبي كه دو سال بر پشتش زين نهاده و بر آن سوار شده باشند. دو شَمّه (du şəmmə) : دو شنبه. دو شيش (du şiş) : دو شش، جفت شش در بازي تخته نرد. دو فورْتْلاما (du furtlama) : 1- دو كمانه كردن تير تفنگ، اصابت تير به هدف و از آنجا به نقطه‌اي ديگر پريدن. 2- مضاعف، دو چندان. دو قوش (du quş) : دو پرنده، نام نوعي تفنگ سوزني. دو كارد (du kard) : دو كارد، قيچي پشم چيني. دو كاردا دوشمك (du karda düşmək) : بيماري گوسفند بعد از قيچي شدن پشمش، دامداران معتقدند كه موقع پشم چيني، بايستي دقّت شود از همان طرف كه گوسفند را خوابانده و دست و پايش را بسته‌اند، از همان طرف هم آزادش كنند؛ و الّا در رودة گوسفند پيچ مي‌افتد و دچار دل درد شديدي مي‌گردد كه به اين بيماري «دوْ كاردا دوشمك» مي‌گويند. دو كپ (du kəp) = دو كپّه (du kəppə) : دو شقّه، دو قسمت. دو كمانه (du kəmanə) : به هدف خوردن تير و از آنجا پريدن و به چيز ديگري خوردن. دوكّولو (dukkulu) : كمر خميده، خم شده. دوكّوْو (dukkov) : دولا، خميده. دو كوند ائدمك (du kund edmək) : بستن هر دو زانوي شتر. دولو (dulu) : دو شاخه، چوب دو شاخه. دو لوپّو (du luppu) : دو لُپي، در يك لحظه با دو طرف دهان غذا خوردن. دو ماشا (du maşa) : دو ماشه، تفنگي كه داراي دو ماشه باشد. دو وونگه (du vungə) : دو بانگه، صداي دو گانه، تغييركردن صدا در حلق.
دوبّا سيچان	dubba siçan	: نوعي موش بزرگ و چاق. (در اصل : توْپّا (چاق) + سيچان = موش چاق)
دوچار	duçar	: دچار، گرفتار. (اصل كلمه «توش» (روبرو)، آنچه در روبرو قرار گيرد)
دود	dud	(1) : فعل امر از مصدر «دودماق» (گرفتن، دستگير كردن) (← دوت، توت) دوداق (dudaq) : وسيلة گرفتن غذا، لب. دوداق ساللانماق (dudaq dallanmaq) : آويزان شدن لب و لوچه، اخم كردن، قهر كردن. دودغون (dudğun) =
دود	dud	(2) : دود اجاق، دوده. دودمان (dudman) = دودومان (duduman) : دودمان، خاندان، آنانكه اجاق و سمبل روشنايي پدران بوده‌اند. دودومان چكمك (dudman çəkmək) : پدر همه را در آوردن، نابود كردن.
دودنوق	dudnuq	: گرفته، ناراحت.
دودوم	dudum	: 1- نام حشره‌اي به رنگ خاكستري شبيه سوسك. 2- مجازاً كسي كه به هر جايي سرك مي‌كشد.
دودورغا	dudurğa	: در قديم نام قبيله‌اي از اوْغوزها بوده است. دودورغا آت (dudurğa at) : اسبي كه متعلّق به طايفة دودورغا باشد؛ اين گونه اسب در ايلات قشقايي اسب زرنگ و مشهوري نبوده؛ بلكه تنبل و كند رو و گاهي چموش به شمار مي‌رفته است.
دوغ	duğ	: (ف) دوغ. دوغو (duğu) : دوغي، رنگ قهوه‌اي باز كه در رنگ آميزي آن از دوغ استفاده مي‌شود. (گروهي معتقدند كه ريشة كلمه از «دوْغماق» (زايش) است به اين اعتبار كه دوغو (دوْغو) از رنگ قهوه‌اي زاييده و توليد شده است.) دوغوْو (duğov) : دوغاب، مخلوطي از آب و دوغ يا آب و ماست.
دوغول	duğul	= دوغولو (duğulu) : گرد، كروي، به شكل توپ. دوغول-دوغول (duğul-duğul) : چيزهاي گرد و كروي شكل.
دوغولو	duğulu	: دوقلو، همزاد. (ريشة اين كلمه از «دوْغماق» (زاييدن) و به معني همزاد است؛ كلمات دوقلو، سه‌قلو و . در ادبيات فارسي غلط مصطلح است.) (← دوْغ، دوْغولو)
دوغوزدورماق	duğuzdurmaq	: 1- بيدار كردن. 2- بلند كردن، ايستانيدن. (← دور 1، دورغوزدورماق)
دوك	duk	: 1- توقّف، ايست. 2- شك و ترديد، دودلي. دوك آلماق (duk almaq) : 1- توقّف كردن، ايستادن. 2- مشكوك شدن، مردّد گشتن. دوكان (dukan) : محل توقّف و خريد، دكان، مغازه. دوكانچى (dukançı) : مغازه دار، دكاندار. دوكانچيليق (dukançılıq) : دكانداري، مغازه داري. دوكاندار (dukandar) : دكاندار، مغازه دار. دوكاندارليق (dukandarlıq) : مغازه داري. دوكچاماق (dukçamaq) = دوكسوخماق (duksuxmaq) = دوكسوقماق (duksuqmaq) = دوك وورماق (duk vurmaq) = دوك يئمك (duk yeək) : 1- توقّف كردن، ايستادن. 2- مشكوك شدن.
دول	dul	: بيوه، زن يا مرد بيوه. دول آرواد (dul arvad) : زن بي شوهر. دول كيشي (dul kişi) : مرد بي همسر.
دولاق	dulaq	: گرد و خاك. (← دوْل1، دوْلاق)
دولدول	duldul	: دُلدُل، نام اسب حضرت علي‌ (ع). دولدول سوْوار (dudldul sovar) : دلدل سوار، مجازاً حضرت علي (ع).
دوم	dum	(2) : 1- صداي دام دوم. 2- هر چيز بالا آمده، تپّه، بلندي. (← توم) دومّالاق (dummalaq) : 1- قارچ. انواع قارچها عبارتند از : داغ دومّالاغى، آرپا دومّالاغى، دوگو دومّالاغى، بوغدا دومّالاغى، قيزيل دومّالاق و …. 2- پشتك، وارو. دومّالاق آشماق (dummalaq aşmaq) : پشتك زدن، وارو زدن. دومّالاقوْچ (dummalaqoç) : عمل پشتك زدن. (از دومّالاق (گرد و كروي) + اوچ (بپر) درست شده) دومَّك (dummək) : تمبك، طبل كوچك. دومّالْماق (dummalmaq) : به بالا آمدن قسمتي از زمين يا هر چيز ديگر، جهيدن و از جا پريدن. دومماق (dummaq) : بالا آمدن، از جا پريدن. دومماليق (dummalıq) : حالتي كه سر بر زمين باشد و باسن رو به بالا. دومّورغا (dummurğa) : طبل، دهل. دومّولاق (dummlaq) : قارچ. دومّولو (dummulu) : دمبلي، صداي تمبك يا نقارة كوچك.
دوم	dum	(1) : (ف) 1- دُم. 2- دنبال. دومّاز (dummaz) : خرماي نورس، خرماي نوبر. (مركّب از : دوم (دُم) + باز (رسيده) در اين زمان انتهاي كلّة خرما رسيده و خوشمزه شده است.) دومّازا (dummaza) : دُم غازه، بيخ دُم و ميان دُم، استخوان ميان دم حيوانات. دوم بوز (dum buz) : مانند دُم بُز، هر چيز راست و سيخكي كه مثل دم بز قائم و سيخكي باشد. دومّوكول (dummukul) : دُم به كول، عقرب. دومّو گوْو (dummu gov) = دومِّ گوْوو (dumme govu) : دم گاوي، چوبدستي ستبري كه بر سر آن پوست دم گاو كشند و به عنوان چماق از آن استفاده كنند.
دومان	duman	: 1- مه، ابر نزديك به زمين. 2- مجازاً گرد و غبار تيره رنگ. (اصل كلمه از : دود (از مصدر «دودماق» (گـرفتن و گرفته شدن) + مان (چيزي كه) = چيزي كه فرا گرفته است، تركيب شده.) دومانلى (dumanlı) : 1- مه آلود. 2- غبار آلود. دومانليق (dumanlıq) : هواي مه آلود.
دوْمبورغا	dumburğa	: طبل، نقاره. (← دوم2، دومبورغا)
دومّاغى	dummağı	: سرما خوردگي. (فا) (ريشة كلمه از «دوْنگ» (سرد، سرما) و در تركي قديم «تومّاغو» نوشته شده است.)
دونْگ	dung	: دانگ، يك ششم از هر چيز.
دور	dur	(1) : فعل امر از مصدر «دورماق» (برخاستن، ايستادن) دوراخماق (duraxmaq) : ايستادن، توقّف كردن. دورار (durar) : 1- قيام مي‌كند. 2- مقاوم، مقاومت كننده. دوراغان (durağan) : قيام كننده، زرنگ. دوراغان اوْغول تئزتر دورور. (آنكه زرنگ است، زودتر بلند مي‌شود.) دوراق (duraq) : ايستگاه، محل توقّف. دوراق وورماق (duraq vurmaq) : توقّف كردن، مكث كردن. دوراماز آغا (duramaz ağa) : 1-تنبل. 2- آنكه نتواند سخن ديگران را تا آخر بشنود و در ميان سخن ديگران بدود. 3- آنكه در هر كاري دخالت كند. دوران (duran) : 1- مقاوم. 2- قيام كننده. دور-اوْتور (dur-otur) : نشست و برخاست، معاشرت. دورتو (durtu) : دُرد، آنچه در ته ظروف مايعات مي‌ايستد. دورغان (dyrğan) : زود قيام كننده، زرنگ، فعّال، پر جست و خيز. دورغوتماق (durğutmaq) = دورغولْتْماق (durğultmaq) = دورغوزدورماق (durğuzdurmaq) : 1- بلند كردن، ايستانيدن. 2- بيدار كردن. دورغولْماق (durğulmaq) : 1- بلند شدن، برخاستن. 2- بيدار شدن. دورغون (durğun) : 1- راكد، ايستاده. دورغون سو. (آب راكد) 2- تنبل، دير جنبنده. دورماق (durmaq) : 1- ايستادن، قيام كردن. 2- ايستادن، توقّف كردن. 3- ايستادگي و مقاومت كردن. 4- بيدار شدن، از خواب برخاستن. 5- قرار گرفتن، مستقر شدن، راكد گشتن. دورّو (durru) = دورّی (durrı) : 1- آب صاف و زلال كه راكد و ايستاده باشد. 2- روشن، پاك. 3- رقيق، آبكي. دوروخماق (duruxmaq) : 1- مكث كردن، توقّف كردن. 2- به فكر فرو رفتن، مات و خيره شدن. دوروخسانماق (duruxsanmaq) = دوروقسانماق (duruqsanmaq) : مكث كردن، تأمّل كردن. دوروش (duruş) : نشست و برخاست، معاشرت، رفتار و مرام. دورّو قان (durru qan) : 1- خون پاك، خون زلال. 2- مجازاً خون ريز، شرور و فتنه انگيز. دورّولْماك (durrulmak) : 1- صاف، زلال و پاك شدن آب. 2- روشن شدن هوا. 3- رقيق و آبكي شدن. دورّولوق (durruluq) : 1- صافي و زلالي. 2- تميزي و پاكي. 3- رقيق و آبكي بودن. دوروم (durum) : 1- وضعيّت، كيفيّت و حالت. 2- طرز معاشرت و نشست و برخاست. 3- مقاومت و ايستادگي.
دور	dur	(2) : دُر، جواهر، سنگ گـرانبها. دور دانا (dur dana) : دردانه، مرواريد يكتا.
دوراق	duraq	: غذايي مركّب از دوغ و انواع داروها و سبزيجات. (← جاجيق) دوراق اوْتو (duraq otu) : از گياهان و سبزيجات معطّر كوهستان.
دورات	durat	: نام اسب «كور اوغلو» قهرمان افسانه‌اي تركان.
دوردوم-دوردوم	durdum-durdum	: آواي كوبيده شدن، صداي طبل يا صداي پاي شناگر در هنگام شناگري.
دورنا	durna	(1) : 1- درنا، نام پرنده‌اي از گروه دراز پايان كه اغلب در كنار آبها مي‌نشينند. 2- نامي است براي دختران.
دورنا	durna	(2) : نوعي بازي دسته جمعي كه طرفين مسابقه با قطعه طنابي همديگر را شلّاق مي‌زنند.
دورونْگه	durungə	: زمزمه كردن، به آرامي آواز خواندن.
دوسّاق	dussaq	= دوستاق (dustaq) : 1- زندان، محبس. 2- اسير، زنداني. (اصل كلمه «دوتساق» از مصدر «دوتماق» (دستگير كردن) است.) دوسّاغى (dussağı) : زنداني، اسير.
دوش	duş	: فعل امر از مصدر «دوشماق» (افتادن) (← دوش 1) دوشخار (duşxar) : دشخوار، دشوار، سخت ومشكل. دوشوار (duşvar) : دشوار، سخت.
دوت	dut	: فعل امر از مصدر «دوتماق» (گرفتن، دستگير كردن.) (← توت) دوتْدورماق (dutdurmaq) : وادار به دستگيري نمودن. دوتْما (dutma) : 1- عمل دستگيري. 2- تيرچين، انتخاب بهترين. دوتماق (dutmaq) : 1- دستگير كردن، گرفتن. 2- دچار شدن به مرض، سرايت كردن بيماري. 3- فرض كردن، تصوّر كردن. دوتو (dutu) : ناحية متصرفة يك تيره يا بنكو كه معمولاً بين دو كوه قرار گرفته. دوتوشماق (dutuşmaq) : 1- همديگر را جذب كردن. 2- بار دادن، رونق يافتن، پر ثمر شدن و رسيدن ميوه‌ها. دوتولاس (dutulas) : آنكه زبانش در هنگام سخن گفتن بگيرد، الكن. دوتولْما (dutulma) : گرفتگي، عمل گرفتن. دوتولْماق (dutulmaq) : گرفته شدن. دوتولو (dutulu) : دستگير شده.
دوتورغا	duturğa	: متوسط‌القامت. (توتورغا نام يكي از قبايل 24 گانة تركان اوغوز بوده است.)
دوتورّو	duturru	: سبك، نا موقّر.
دوواق	duvaq	: روسري عروس خانم. (← دوْباق و دوْواق)
دوز	duz	: 1- نمك. 2- مزه،طعم. دوزاخ (duzax) = دوزاق (duxaq) : نمكزار. دوزاخماق (duzaxmaq) = دوزاقماك (duxaqmak) : ميل شديد به خوردن نمك داشتن، تمايل داشتن حيوانات نسبت خوردن نمك. دوز دادماق (duz dadmaq) : مزه مزه كردن، چشيدن غذا جهت تشخيص شوري يا كم نمكي. دوز داشى (duz daşı) : تخته سنگي كه بر آن نمك پاشند تا حيوانات از آن نمك استفاده كنند. دوزداق (duzdaq) : 1- نمكزار، محل و منبع نمك. 2- جايي كه نمك بپاشند تا حيوانات بخورند. دوزداقماق (duzdaqmaq) : ميل شديد به خوردن نمك داشتن، احساس كمبود نمك در بدن. دوزدان (duzdan) : نمكدان. دوزسوز (duzsuz) : 1- بي نمك، بي مزه. 2- ياوه، سخن بي نمك و سبك. 3- آدم سبك و نا موقّر. دوزلاق (duzlaq) : 1- نمكزار، معدن نمك. 2- محل نمك خوردن حيوانات. دوزلاماق (duzlamaq) : نمك زدن بر غذا، نمك پاشي كردن. دوزلانديرماق (duzlandırmaq) : با نمك مخلوط كردن، شور كردن غذا. دوزلو (duzlu) : شور، پر نمك، آلوده به نمك. دوزلوق (duzluq) : نمكدان، ظرف نمك. دوز-و-داد (duz-o-dad) : نمك و مزه، خوشمزگي.
دوزاتماق	duzatmaq	: درست كردن. (← دوز1، دوزه‌تمك)
دوزْمان	duzman	: (ف-تر) (مركّب از : دوز (دوخت) + مان (چيزي كه) = وسيلة دوختن) رشتة باريكي كه از پوست ببرند و براي دوختن مشك يا خيك از آن استفاده كنند.
دوب	düb	: 1- ريشه، بيخ، بن. 2- انتها، آخر، نوك. 3- پا، پايه. 4- دم، دنباله. 5- ته ديگ. 6- كنار، بغل دست، نزديك.
دوبَك	dübək	: هاون، هاون چوبي بزرگ. (ريشة كلمه از مصدر «دؤيمك» (كوبيدن) است.
دود	düd	(1) : دود، دخانيات. دودون (düdün) = قره دودون (qərə düdün) : به رنگ دود، تيره و تار. دوده (düdə) : به رنگ دود، كبود رنگ. دوده اشَّك (düdə əşşək) : الاغي كه اطراف دهان و صورتش كبود رنگ باشد. دوده‌مه (düdəmə) : 1- دود، بخار غليظ. 2- رنگ دود، رنگ تيره.
دود	düd	(2) : فعل امر از مصدر «دودمك» (پشم زني، پاك كردن و از هم جدا كردن تارهاي پشم.) (← ديد2) دودمه (düdmə) : پشم پاك، پشم زده شده. دودولْمك (düdülmək) : زده شدن پشم، پاك شدن پشم. دودولو (düdülü) : پشم زده شده، پشم پاك.
دود	düd	(3) : صداي دميدن در سوت يا ني. دود-دود (düd-düd) : صداي دميدن در ني و امثال آن. دودوک (düdük) : توتك، ني لبك، ني كوچك. دودوکچـو (düdükçü) : ني لبك زن، آنكه ني لبك نوازد.
دوگ	düg	: بدوز. (← دوک) دوگمه (dügmə) : دكمه، تكمه. دوگور (dügür) : بافتني زبر و برجسته، ضخيم و ناصاف. دوگوردو (dügürdü) : نوعي پارچة ضخيم و مرغوب كه داراي بر جستگيهاي زيبايي است. دوگور-دوگور (dügür-dügür) : 1- رگه رگه، برجسته برجسته. 2- زبر و ناصاف. دوگون (dügün) : 1- گره. 2- مشكل، سختي. دوگونلو (dügünlü) : 1- گره دار، داراي گره و پيچ. 2- مشكل، پيچيده و بغرنج. دوگونله‌مك (dügünləmək) : گره زدن، با گره بستن.
دوگبَر	dügbər	: ديگ.
دوگدور	dügdür	: دكتر، پزشك.
دوگو	dügü	: برنج، گياه كوبيدني. (ريشة كلمه از مصدر «دؤيمك» يا «دؤگمك» (كوبيدن) است. ← دؤگ ، دؤگو) دوگو دؤيمَك (dügü döymək) : 1- برنج كوبي. 2- نام آهنگي مطابق آهنگ كوبيدن برنج به صورت دسته جمعي. 3- فوران آب چشمه كه با ماسه همراه باشد. دوگو دومّالاغى (dügü dummalağı) : قارچ برنج، نوعي قارچ كه از بهترين نوع قارچ به شمار مي‌رود. دوگولْجَك (dügülcək) : برنجك، نام گياهي با گلهاي صورتي.
دوه	düh	: از اصوات تعجّب (طايفة دنگيزلي) دوه-دوه (düh-düh) : صداي ني‌لبك و امثال آن.
دوک	dük	: فعل امر از مصدر «دوکمك» (دوختن) (← تيك1) دوكمه (dükmə) : دكمه.
دوم	düm	(1) : صداي دوم دوم طبل و امثال آن. دومك (dümmək) : دمبك، طبل كوچك.
دوم	düm	(2) : نوك، دُم، دنباله. (به تنهايي رايج نيست.) دومتـو (dümtü) = دومتوک (dümtük) : نوك زننده، لوس، ننر، آنكه به هر جايي سر زند. دومـتـونْمَك (dümtünmək) : در ازدحام مردم خود را به جلو كشاندن، از هر جايي سرك كشيدن و خود را به زور جا دادن. دومچـوك (dümçük) : نام بوته‌اي خاردار به شكل نيمكره با ريشة كوچك. دومدوک (dümdük) : نوك، منقار. (← ديمديك) دومسـوك (dümsük) : سقلمه، با مشت بر پهلوي كسي زدن. دومسـوكله‌مك (dümsükləmək) : سقلمه زدن. دومسـونْمَك (dümsünmək) : به هر جايي سر زدن يا سرك كشيدن.
دوم-دوز	düm-düz	: كاملاً مسطّح، دشت مسطّح.
دومه	dümə	: دكمة درخت، برجستگي روي شاخة درخت. (← دوک، دوکمه)
دونـْدوک	dündük	: نوك، منقار. (← دوم، دومدوک و دؤن، دؤندوک) دوندوکله‌مك (dündükləmək) : منقار زدن، با منقار كوبيدن.
دونن	dünən	= دوننگ (dünəng) : ديروز، روز گذشته. (← دؤن، دؤنن) دوننكي (dünənki) : ديروزي، متعلّق به ديروز. دونن گئجه (dünən gecə) : شب گذشته، ديشب. (در تركي قديم «تـون» به معني «شب» بوده است.)
دونگ	düng	(1) : دانگ، يك ششم از هر چيز.
دونگ	düng	(2) : بخت، شانس. (موصلو)
دونيا	dünya	: دنيا، جهان. (← دوْن، دوْنگا)
دونيا روْسّام	dünya rossam	: دنيا رستم، نام طايفه‌اي از ايل كشكولي.
دوپ-دوز	düp-düz	= دوپّه دوز (düppə düz): 1- راست و درست، صاف و پوست كنده. 2- دشت، صحراي صاف.
دور	dür	: فعل امر از مصدر «دورمك» (جمع كردن) دورمك (dürmək) : 1- لوله كردن و جمع كردن قالي و امثال آن، چيدن، پيچاندن. 2- جمع كردن و برداشتن. 3- مرتّب كردن. 4- چيدن گل و امثال آن. دورمه (dürmə) : 1- عمل لوله كردن و پيچاندن. 2- عمل نظم و ترتيب. 3- غذا را به شكل ساندويچ در آوردن. دوروس (dürüs) : 1- درست، مرتّب. 2- راست و حقيقت. دوروسلوك (dürüslük) : درستي، راستي. دورولمك (dürülmək) : جمع شدن، لوله شدن قالي و امثال آن. دورولو (dürülü) : 1- جمع شده، لوله شده، پيچيده شده. 2- مرتّب و منظّم. دوروم (dürüm) : 1- عمل چيدن و جمع كردن. 2- لوله شده، پيچيده شده. دوروم قاق (dürüm qaq) : نان لوله شده، نان ساندويچي.
دورد	dürd	: دُرد، رسوبات و ته نشينهاي مايعات. (ريشة كلمه از مصدر «دورماق» (ايستادن) است.)
دوره‌جك	dürəcək	: پايه، ستون. (← دير، ديره‌ك، ديره‌جك)
دوره‌ك	dürək	: ديرَك، ستون، پايه. (← تير و دير، ديره‌ك)
دورت	dürt	: فعل امر از مصدر «دورتْمَك» (كشيدن) (شكل قديمي «سورتمك» : ماليدن) دورتْمَك (dürtmək) : 1- به زور خود را از بين جمع جلو كشاندن، سرك كشيدن و به زور وارد شدن و خود را به ديگران ماليدن. 2- نزديك كردن، مماس كردن. 3- فرو كردن. دورتـوشدورمك (dürtüşdürmək) : در ازدحام جمعيّت خود را به زور چپاندن و به جلو رفتن. دورتـوكله‌مك (dürtükləmək) : در ازدحام مردم سقلمه زدن و جلو رفتن. دورتـولمك (dürtülmək) : به كسي يا چيزي ماليده شدن. دورتونْمَك (dürtünmək) : خود را به ديگران ماليدن، تنه زدن و جلو رفتن.
دوروشـوم	dürüşüm	: نشانه، علامت، نشاني كه به وسيلة داغ كردن يا بريدن قسمتي از گوش حيوان بر جاي ماند. (ريشة كلمه از «تـور» (نشان) است.)
دوش	düş	: فعل امر از مصدر «دوشمك» (افتادن) 2- خواب، رؤيا. (← ديش2) دوشَر-دوشمَز (düşər-düşməz) : آمد و نيامد، يمن و شوم، خوشبختي و بدبختي. دوشگون (düşgün) : 1- افتاده، ضعيف، رنجور و بيمار. 2- پير و فرتوت. 3- از چشم افتاده، زبون و حقير. 4- متواضع و فروتن. دوشگونلَشمك (düşgünləşmək) : 1- پير و افتاده شدن. 2- مريض شدن. دوشگونلوک (düşgünlük) : 1- افتادگي، پيري. 2- بيماري. دوشمك (düşmək) : 1- افتادن، سقوط كردن. 2- مريض شدن. 3- در كلاس درس مردود شدن. 4- قسمت و بهره شدن. 5- متناسب بودن، برازنده بودن لباس بر بدن. 6- منزل كردن، اتراق كردن. 7- جفتگيري، عمل مقاربت. 8- جلو يا دنبال كسي افتادن و حركت كردن. 9- واقع شدن، قرار گرفتن. قيشلاقلاری داغينگ اوْ اوزونه دوشور. (قشلاق آنها در آن طرف كوه قرار دارد.) دوشمه (düşmə) : بيماري صرع و غش. دوشمه‌لي (düşməli) : 1- افتادني، سقوط كردني. 2- منزلگاه، محل مناسب براي اتراق. دوشه-قالخ (düşə-qalx) : افتان و خيزان. دوشـوك (düşük) : 1- افتاده، سقوط كرده. 2- تنزّل كرده. 3- پير و افتاده. 4- محل افتادن، شكاف، سوراخ، سوراخ سمبه، سوراخ ريز. بير دليك-دوشـوگه دوشـمـوش. (در سوراخ سمبه‌اي افتاده.) دوشـولو (düşülü) : 1- افتاده، سقوط كرده. 2- مريض، بيمار بستري. 3- پير افتاده، پير فرتوت. دوشـونْج (düşünc) : 1- افتاده، مريض. 2- آنكه فكر كند، فكور، متفكّر. دوشـونْجه (düşüncə) : فكر، انديشه، ناراحتي. (فا) دوشـونْدورمك (düşündürmək) : به فكر انداختن، به تفكّر واداشتن. دوشـونْمك (düşünmək) : 1- با هم همفكري كردن، مشورت كردن. 2- متوجّه شدن، فهميدن.
دوشمن	düşmən	: 1- دشمن، خصم. 2- حريف، هم نبرد. (اصل كلمه از : تـوش (مقابل) + من (شخص) = كسي كه مقابل انسان قرار مي‌گيرد.) دوشمنليك (düşmənlik) : دشمني، خصومت. دوشمنه كام (düşmənə kam) : دشمن كام، دشمن شاد كن.
دويـون	düyün	: گره. (← دوگ، دوگون)
دوز	düz	(1) : 1- صاف، دشت صاف، زمين هموار. 2- راست، مستقيم. 3- مرتّب، درست و صحيح. 4- درستكار، آدم سالم و مطمئن. 5- سخن راست و درست. 6- فعل امر از مصدر «دوزمك» (به رشته كشيدن) دوزدورمك (düzdürmək) : به وسيلة ديگري مرتّب كردن، چيدن و به رشته كشيدن. دوزشديرمك (düzəşdirmək) : درست كردن، مرتّب كردن. دوز گلمك (düz gəlmək) : جور شدن، متناسب گشتن. دوزگو (düzgü) : به رشته كشيده شده، مرتّب. دوزگون (düzgün) : 1- درست، درستكار، راستگو. 2- منظّم شده، به رشته كشيده شده. دوزلوك (düzlük) : 1- راستي، درستي. 2- دشت صاف و هموار. دوزمك (düzmək) : به رشته كشيدن، مرتب كردن، پهلوي هم چيدن. دوزمه (düzmə) : به رديف، منظّم. دوزه‌ت (düzət) : درست كن. دوزه‌تْمك (düzətmək) : 1- درست كردن، ساختن. 2- تعمير كردن، تنظيم كردن. 3- به وجود آوردن، تشكيل دادن. دوزه‌تْمه (düzətmə) : 1- عمل ساختن. 2- ساختگي، آنچه از خود بسازند و ببافند، تهمت، سخن نا روا. دوزه‌لْتمك (düzəltmək) : 1- درست كردن. 2- تعمير كردن. (← دوزَتمك) دوزه‌لْتْمه (düzəltmə) : ساختگي. (← دوزه‌تْمه) دوزه‌لْمَك (düzəlmək) : 1- ساخته شدن، درست شدن. 2- تعمير شدن. 3- بهتر و مرتّب تر شدن. 4- درست شدن كار كسي. دوزه‌لْمه (düzəlmə) : ساختگي، مصنوعي. دوزه‌نْمَك (düzənmək) : خود را آراستن، لباس مرتّب و تميز پوشيدن. دوزه‌ي (düzəy) = دوزئي (düzey) : سطح هموار، دشت صاف و پهناور. دوزوشمك (düzüşmək) : 1- به رشته كشيده شدن. 2- صف كشيدن، به صف شدن. دوزولمك (düzülmək) : 1- به رشته كشيده شدن، مرتّب شدن. 2- صف بستن. دوزولو (düzülü) : 1- به رشته كشيده شده. 2- به ترتيب چيده شده، صف كشيده. دوزوم (düzüm) : 1- عمل به رشته كشيدن و مرتّب كردن. 2- مرتّب شده، رشتة مهره‌دار. دوزونمك (düzünmək) : پشت سر هم رديف شدن، مرتّب شدن.
دوز	düz	(2) : زانو. (← ديز) دوزله‌مك (düzləmək) : زانو بر شدن، خسته شدن. دوزه‌له‌مك (düzələmək) : خراميدن كبك.
ائجَشمك	ecəşmək	: به هم دعوا كردن. (← اؤجشمك)
ائد	ed	: فعل امر از مصدر «ائدمك» (انجام دادن) (← ائت) ائديش (ediş) : 1- عمل انجام دادن، انجام گرفتن. 2- بدعمل، فاحشه. ائديلمك (edilmək) : انجام گرفتن، شدن،گرديدن.
ائه	eh	: 1- صداي نفس نفس عميق. 2- از اصوات تعجّب يا تنفّر. ائهه (ehə) : از اصوات تعجّب يا تنفّر. ائهئي (ehey) : از اصوات حسرت يا تنفّر.
ائهْك	ehk	: هن هن، نفس نفس. ائهكه‌له‌مك (ehkələmək) : نفس نفس زدن، هن هن كردن. ائهْك-و-نال ائدمك (ehk-o-nal edmək) : نفس نفس زدن، هن هن كردن و ناليدن.
ائل	el	(1) : 1- ايل، قبيله، مردمي كه از يك قوم بوده و زبان، تاريخ و سرزمين مشترك داشته باشند. (ريشة كلمه با «ايل» (اتّصال) هم معني است.) 2- سرزمين، وطن، كشور. 3- در تركي قديم به گلّة اسب نيز ائل مي‌گفتند. ائل-آرخا (el-arxa) = ائل-اوْبا (el-oba) : ايل و قبيله، حامي و پشتيبان. ائل-اوْبالى (el-obalı) : داراي ايل و قبيله، داراي پشتيبان. ائل-اوْباليق (el-obalıq) : ايلياتي، كوچروي، چادر نشيني. ائل اوْجاغى (el ocağı) : اجاق ايل، خطوط قديم الفباي تركان كه سمبل تقدّس واحترام به علم و دانش بوده. ائل– اولوس (el-ulus) : ايل و قبيله. ائل به‌يي (el bəyi) : ايل بيگي، معاون ايلخان. ائل به در (el bə dər) : از ايل و تبار رانده شده، تبعيدي، آواره و سرگردان. ائل بوداق (el budaq) : علني، آشكار، هويدا، رازي كه همة ايل و قبيله شايع شده باشد. ائلجار (elcar) : به استمداد طلبيدن افراد ايل، امداد طلبي. ائلجارى (elcarı) : مطلبي كه به افراد ايل گفته شده و آشكار و علني گشته، آشكارا، علني. ائلچي (elçi) : 1- سفير، قاصد، نماينده. 2- خواستگاري كننده، قاصدي كه از طرف داماد جهت خواستگاري عازم مي‌شود. ائلچيليك (elçilik) : 1- سفارت، نمايندگي. 2- خواستگاري، قاصدي. ائلخان (elxan) : ايلخان، خان ايل، پادشاه كشور. ائلخانى (elxanı) : 1- ايلخان. 2- نام يكي از آهنگهاي موسيقي قشقايي. ائلخي (elxi) : گلّة اسب، رمه. ائلداش (eldaş) : هم ايل، هم وطن، هم قبيله، همشهري. ائل روْو (elrov) : 1- راه ايل، محل عبور ايل. 2- هنگام حركت و كوچ ايل. ائلغار (elğar) : 1- حمله، هجوم و تاختن. 2- نابود، از بين رفته. ائلكه (elkə) : جايگاه ايل، سرزمين. (← اؤل، اؤلكه) ائله روْو (elə rov) : 1- ايل رو، محل حركت ايل. 2- هنگام حركت و كوچ ايل. ائلييات (eliyat) : 1- ايلات، قبايل. 2- ايلي و ايلياتي، چادر نشين. ائليياتليق (eliyatlıq) : زندگي ايلياتي، مرام عشيره‌اي.
ائل	el	(2) : تلفظّي از كلمة «يئل» به معني باد و حركت هوا. (← يئل) ائلَن (elən) : بادگير، قسمتي از چادر كه در اطراف چادر اصلي گرفته مي‌شود تا از نفوذ باد جلوگيري كند.
ائله	elə	: 1- اين طور، اين گونه. (اصل كلمه «اوْله» از : (اوْ + له) = مانند آن، تشكيل شده است.) 2- چنان، همچنان. 3- طوري، بگونه‌اي، به حدّي، به قدري. 4- همچنان، فقط، تنها. ائله من گئتديم. (فقط من رفتم.) 5- همين. ائله ايندي : همين حالا، هم اكنون. 6- همان. ائله اوْ : همان، همو. ائله بئله (elə belə) : 1- همين طور، همين شكل. 2- همچنين. 3- بي هدف، بي غرض. ائله بئله گئدير. (بدون هدف مي‌رود.) 4- همچنان، پشت سر هم. ائله بيردن (elə birdən) : ناگهان، يك مرتبه. ائله بيل (elə bil) : 1- مثل اين كه، گويي، انگار. 2- چنان بدان، چنين تصوّر كن. ائله سان (elə san) : 1- فرض كن، تصوّر كن. 2- مثل اين كه، انگار كه. ائله‌كي (eləki) = ائله‌يي (eləyi) : 1- آنگونه، آنطور. 2- اين گونه، اينطور. 3- همين كه، به محض اين كه. ائله گلمك (elə gəlmək) : به نظر رسيدن، به ذهن متصوّر شدن. ائله‌ليگينن (eləliginən) : با آن حال، با آن وضعيّت .
ائلينگ	eling	: پستان، پستان بزرگ گاو و گوسفند.
ائمْس	ems	: فعل امر از مصدر «ائمْسْمك» (لنگيدن) (← اؤمْس) ائمْسْمك (emsmək) = ائمسه‌مك (emsəmək) : 1- لنگيدن، لنگان لنگان رفتن. 2- پا گرفتن و كم كم راه افتادن كودك شيرخواره. ائمسيك (emsik) : لنگ، شل، كسي كه كمي بلنگد. ائمسيك-ائمسيك (emsik-emsik) : لنگان لنگان.
ائن	en	(1) : پهنا، عرض (مقابل طول) ائن آتماق (en atmaq) = ائنلَنمك (enlənmək) : 1- پهن شدن، گسترده شدن. 2- مجازاً به معني چاق شدن. ائن-اوزاما (en-uzama) : طول و عرض. ائنسيز (ensiz) : كم عرض، كم پهنا. ائنلَشمَك (enləşmək) : 1- پهن و گسترده شدن. 2- چاق‌تر شدن. ائنلي (enli) : عريض، پهناور. ائنه‌جك (enəcək) : عرض گستر، گيره‌اي كه در كنار فرش درحال بافت بسته مي‌شود تا پهنا وكناره‌هاي فرش كم نشود.
ائن	en	(2) : فعل امر از مصدر «ائنمك» (پياده شدن) ائنديرمك (endirmək) : 1- پياده كردن. 2- پايين كشاندن، پايين آوردن. ائنديرمه (endirmə) : 1- نشيب، سرازيري، پايين. 2- دست انداز، پلّه. ائنمك (enmək) : 1- پياده شدن، فرود آمدن، پايين آمدن. 2- سرازير شدن، به طرف پايين حركت كردن. ائنيش (eniş) : نشيب (مقابل فراز)، جاي پست، سرازيري. ائنيلمك (enilmək) : عمل پياده شدن، پايين آورده شدن. ائنيق (eniq) = ائنيك (enik) : 1- نشيب، شيب. 2- سر به زير آورده، تعظيم كنان. ائنيلتي (enilti) : 1- سرازيري. 2- پلّه، دست انداز.
ائپه‌لك	epələk	: 1- باد، نسيم. 2- هر چيز سبك كه در مقابل باد تكان بخورد. ائپه‌لكلنمك (epələklənmək) : باد خوردن، بر خود باد زدن.
ائپْره‌مك	eprəmək	= ائپيرْمك (epirmək) = ائپيره‌مك (epirəmək) : پوسيده و كهنه شدن. ائپرَنمك (eprənmək) : 1- پوسيده و كهنه شدن. 2- سوختن و تاول زدن.
ائر	er	(1) : 1- زمين. (← يئر) 2- فعل امر از مصدر «ائرمك» (پهن كردن) 3- فعل امر از مصدر «ائريمك» (به چراي شبانه بردن گوسفندان) ائران (eran) : 1- ايران،كشور ايران. 2- سرزمين گسترده، دشت وسيع. (← ائرغان) 3- مردانه، گروه مردان. (← ار، اران) ائرغان (erğan) = ائرغين (erğin) : دشت وسيع، سرزمين گسترده. بير ائرغان (ائرغين) يئر دير. (دشت گسترده و وسيعي است.) ائرمك (ermək) : پهن كردن، گستردن. قيچيني ائرميش. (پاهايش را پهن كرده است.) ائريشمك (erişmək) : 1- حركت كردن. 2- به چراي شبانه رفتن گوسفندان. ائرّيك (errik) : پهن و گسترده. ائرّيگ-ائرّيگ (errig-errig) : پهن و گسترده شده. ائرّيلمك (errilmək) : پهن شدن، گسترده شدن. ائريم (erim) : چراي شبانة حيوانات. ائريمك (erimək) : 1- به چراي شبانه رفتن گوسفندان. 2- جا به جا شدن، حركت كردن.
ائر	er	(2) : فعل امر از مصدر «ائرمك» يا «هؤرمك» (رستن، بافتن) (← هؤر) ائرمه (ermə) : طناب، ريسمان.
ائرات	erat	: ايراد، اشكال، بهانه. ائرات ائدمك (erat edmək) : بهانه و ايراد گرفتن.
ائركك	erkək	: نر، نرينه. (← ار، اركك و اؤركك)
ائرّه‌گ	errəg	: زبري، ناصافي. (← ائرّي)
ائرّي	erri	: 1- زبر، خشن، درشت و نا صاف. 2- گداخته و ذوب شده. 3- پاره و پوسيده. ائرّيتديرمك (erritdirmək) = ائرّيتمك (erritmək) : ذوب كردن، به صورت مايع در آوردن. ائرّيك (errik) = ائرّيگ (errig) : 1- خشن و زبر. 2- پاره و پوسيده شده. ائرّيگ-ائرّيگ (errig-errig) : كهنه و پوسيده. ائرّيلمك (errilmək) : 1- ذوب شدن، گداخته شدن. 2- پاره شدن، پوسيده شدن. ائرّيليك (errilik) : زبري، خشني. ائرّيمك (errimək) : 1- ذوب شدن، گداخته شدن. 2- پوسيده و پاره شدن. 3- خشن و زبر شدن.
ائرْت	ert	: فعل امر از مصدر «ائرْتْمك» (پوشاندن) (← اؤرْت) ائرتْمك (ertmək) : پوشاندن. ائرْتْمه (ertmə) : دُم گوسفند، كليجه، دُمچة گوسفند كه ناحية عقب حيوان را مي‌پوشاند.
ائس	es	: فعل امر از مصدر «ائسمك» (خالي و ذوب شدن) (← اس و ائز) ائسله‌مك (esləmək) : خيس كردن، خيساندن. ائسمك (esmək) : 1- آب شدن، ذوب شدن. 2- فرو كش كردن و پايين آمدن. 3- خالي كردن، لاغرتر كردن و از باد خالي شدن. ائسنشمك (esnəşmək) : دسته جمعي دهن درّه كردن و خميازه كشيدن. ائسنه‌مك (esnəmək) : خميازه كشيدن، دهن درّه كردن، باد درون شش را خالي كردن. ائسيك (esik) : پايين، پست، فرو رفتگي، گودال. ائسيلمك (esilmək) = ائسينمك (esinmək) : 1- ذوب شدن، آب شدن. 2- پايين آمدن سطح آب. 3- نرم و ملايم شدن. 4- هضم شدن غذا در معده. 5- لاغرتر و كوچكتر شدن، كم باد شدن، خالي شدن باد درون هر چيز.
ائش	eş	: فعل امر از مصدر «ائشمك» (سطح زمين را خراش دادن) (← اش) ائشمك (eşmək) = ائشه‌له‌مك (eşələmək) = ائشيمك (eşimək) : خراش دادن. ائشيك (eşik) : 1- بيرون خانه، خارج از خانه. 2- اسباب و لوازم منزل.
ائشارْپ	eşarp	: روسري، دستمال ابريشمي.
ائشيت	eşit	= ائشيد (eşid) : فعل امر از مصدر «ائشيتمك» (شنيدن). ائشيتمك (eşitmək) : 1- شنيدن، گوش دادن. 2- آگاهي يافتن، آگاه شدن. ائشيتديرمك (eşitdirmək) : به گوش كسي رساندن، به اطّلاع رساندن. ائشيتديرمه (eşitdirmə) = ائشيتمه (eşitmə) = ائشيرتمه (eşirtmə) : به گوش رساني، كنايه، سخن كنايه آميز. ائشيتمز (eşitməz) : 1-كر، ناشنوا. 2- حرف نشنو، بازيگوش. ائشيتمزليك (eşitməzlik) : 1- كري، ناشنوايي. 2- بازيگوشي، حرف نشنوي. ائشيدن (eşidən) : مستمع، شنونده. ائشيديلمك (eşidilmək) : 1- شنيده شدن، به گوش رسيدن. 2- آگاهي يافتن، با خبر شدن.
ائشَّك	eşşək	: 1- خر، الاغ، درازگوش. 2- مجازاً به معني كودن و نا فهم. (از مصدر «ائشمك» كه در تركي قديم به معني يورغه رفتن بوده. ← اشّك) ائشّك تورپو (eşşə turpu) : نام گياهي شبيه ترب با گلهاي زرد. ائشك قوْدوغو (eşşək qoduğu) : 1- كرّه خر. 2- نوعي رتيل، حشره‌اي از عنكبوتيان. ائشك كه‌وه‌ني (eşşək kəvəni): نوعي بوته شبيه بوتة كتيرا، از انواع كتيرا. (فا)
ائت	et	: 1- فعل امر از مصدر «ائتمك» (انجام دادن) 2- ريشة مصدر «ائتيرمك» و «ائتيشمك» (رسيدن) ائتدي (etdi) : عدد هفت 7. (در) (← يئت، يئتدي) ائتديرمك (etdirmək) : به انجام كاري وادار كردن. ائتمك (etmək) : 1- انجام دادن، كار كردن. 2- نسبت دادن، منتسب كردن. قوْنشونگو اوْغرو ائتمه. (همساية خود را به دزدي منتسب مكن.) 3- تشخيص دادن. بيربيردن ائتمير. (از هم تشخيص نمي‌دهد.) ائتمه‌لي (etməli) : انجام دادني، كردني. ائتمه‌يه (etməyə) : نكند، نباشد، نكند خداي نكرده …، ممكن است. ائتير (etir) : فعل امر از مصدر «ائتيرمك» (رسيدن) ائتيرتمك (etirtmək) : رساندن. ائتيرمك (etirmək) : 1- رسيدن، فرا رسيدن. 2- رسيدگي كردن، سرپرستي كردن. ائتيشديرمك (etişdirmək) : 1- رساندن، به هم رسانيدن. 2- ابلاغ كردن، اعلام كردن. ائتيشمك (etişmək) : 1- رسيدن، به هم رسيدن. 2- اطّلاع داشتن، واقف بودن. 3- رسيدگي كردن، سرپرستي نمودن. ائتيك (etik) : رسيده، به زمان زايمان نزديك شده.
ائو	ev	(1) : خانه، منزل. ائوجيق (evciq) = ائوجيك (evcik) : خانة كوچك، خانه‌اي كه كودكان براي خود سازند . ائوسيز (evsiz) : 1- بدون خانه، كسي كه خانه ندارد. 2- مجرّد، كسي كه زن و بچّه ندارد. ائوسيزليك (evsizlik) : بي خانمان بودن، آوارگي و سرگرداني. ائولَنديرمك (evləndirmək) : 1- متاهّل كردن، زن گرفتن براي كسي. 2- كسي را صاحب خانه و زندگي كردن. ائولَنمك (evlənmək) : همسر گرفتن، ازدواج كردن. ائولي (evli) : 1- متاهّل، داراي زن و بچّه. 2- صاحب خانه، داراي خانه و مسكن. ائوي يانيق (evi yanıq) : خانه سوخته، خانه خراب.
ائو	ev	(2) : فعل امر از مصدر «ائومك» (نشت كردن.) ائوديرمك (evdirmək) : چكاندن، قطره قطره ريختن. (← اوْو2، اوْودورماق) ائومك (evmək) : نشت كردن، ترشّح كردن، چكيدن.
ائي	ey	(1) : از اصوات ندا، اي، يا، ايا. ائي واي (ey vay) : اي واي، افسوس، از علائم تأسّف. ائيها (eyha) : صوت فرا خواندن اسب، صدايي كه باعث برگرداندن و فرا خواني اسب شود.
ائي	ey	(2) : خوب، بهتر. (← يئي) ائيلاق (eylaq) : ييلاق، جاي خوب و خوش آب و هوا. (← يئي، يئـيلاق و ياي3، يايلاق)
ائي	ey	(3) : فعل امر از مصدر «ائيمك» (خم كردن) (← اه‌ي 2) ائيلاق آلماق (eylaq almaq) : ساكن شدن، در جايي پايدار ماندن. گلن ائيلاق آلماز، گئدن گئري گلمز. (آنكه متولّد مي‌شود، پايدار و جاودان نمي‌ماند و آنكه مي‌ميرد هرگز زنده نمي‌شود.) ائيلان (eylan) : سرگردان، آواره. ائيلان-وئيلان (eylan-veylan) : آواره و سرگردان. ائيلَنمَك (eylənmək) : 1- خم شدن. 2- متمايل شدن. 3- توجّه كردن، مورد تفقّد قرار دادن. 4- فرمودن، نشستن.
ائيله	eylə	: فعل امر از مصدر «ائيله‌مك» (انجام دادن، عمل كردن) ائيلنمك (eylənmək) : انجام شدن، انجام گرفتن.
ائيمه	eymə	: خيك دوغ يا ماست.
ائيمور	eymur	: 1- ايمور، نام قبيله‌اي از قبايل 24 گانة قديم تركان كه ايل فارسيمدان شعبه‌اي از آنهاست.
ائين	eyn	: 1- وجود، هيكل، اندام. ائينينه باخ. (به هيكلش نگاه كن.) 2- مشابه، شبيه و مانند. (مشابهت اندام) (شكل قديمي كلمه «اگْن» و «اه‌ين» است.) ائيناق (eynaq) : با اندام و متناسب، خوش قامت. 2- شاداب، سرحال. 3- رنگين، مزيّن و مرتّب. ائيناقلي (eynaqlı) : 1- شاداب و سرحال. 2- نام طايفه‌اي از ايل عملة قشقايي. ائينه گلمك (eynə gəlmək) : جلوه كردن، مهم به نظر رسيدن.
ائيشيك	eyşik	: 1- خارج از خانه. 2- اسباب و لوازم منزل. (← ائش، ائشيك)
ائيوا	eyva	: ميوه يا درخت به. (← هايوا)
ائيوان	eyvan	: ايوان، سالن.
ائيوَز	eyvəz	: نام يكي از ياران كوْر اوْغلو كه قسمت عمده‌اي از داستان را تشكيل مي‌دهد و ارتباطي با كلمة «عوض» ندارد. (اصل كلمه آي + واز = ماه سفيد، سفيد رو.)
ائيز	eyz	: خواهش، التماس. (← ائز) ائيز ائدمك (eyz edmək) : التماس كردن.
ائز	ez	: فعل امر از مصدر «ائزمك» (له كردن) (← از) ائزمك (ezmək) : 1- ساييدن، كوبيدن و له كردن. 2- پوسيده كردن، كهنه كردن. 3- ذوب كردن، آب كردن. 4- عشوه فروختن معشوق به عاشق. 5- كم كردن وزن بدن، لاغرتر كردن. ائزيلمك (ezilmək) : 1- پوسيده شدن، كهنه شدن. 2- ساييده شدن، نرم شدن. 3- آب شدن دل عاشق براي معشوق و غمزه كردن معشوق براي عاشق. 4- لاغرتر و نحيف تر شدن.
ابدال	əbdal	: 1- عدّه‌اي از عرفا كه به قولي 7 و به قولي 70 نفرند و به اعتقاد بعضيها هيچ وقت زمين از وجود آنان خالي نيست، عارف دل سوخته. 2- خسته، از پا افتاده. 3- از نامهاي پسران.
عبدالسّليمانلى	əbdossoleymanlı	: (ع-عب) نام طايفه‌اي از ايل دره‌شوري.
ابه	əbə	: 1- ناف بر، كسي كه ناف نوزاد را مي‌بُرد، ماماچه. 2- دايه، مادرخوانده. ابه‌ كؤمّجي (əbə kömməci) = ابه‌م ‌كؤمّجي (əbəm kömməci) : پرچم گياه پنيرك كه به شكل نان كماج است؛ و نيز نوعي از پنيرك (گياه توله) كه رشدش بيشتر از پنيرك معمولي است.
ابَد	əbəd	: (ع) هميشه. ابدا (əbəda) = ابداً (əbədən) : 1- ابداً، هيچ وقت. 2- اصلاً، قطعاً. ابدي (əbədi) : ابدي، هميشگي.
ابرَش	əbrəş	: آميخته‌اي از دو رنگ حنايي و سفيد، اسبي كه خالهاي سفيد داشته باشد.
ابريك	əbrik	: 1- پوسيده، چروكيده، فرسوده. 2- پژمرده، پلاسيده. (← اپره و اپريك)
اج	əc	: سخن نا رسا و نا مرتّب، هر چيز نا منظّم. (به تنهايي كمتر كار برد دارد.) اجَق-وجَق (əcəq-vəcəq) : سخن سفسطه آميز، سخني كه در حال هاج و واج بيان شود. اجَم بايى (əcəm bayı) = اجم وايى (əcəm vayı) : 1- عجم بايي، گويا نوعي آش بوده كه از غذاهاي مختلف تشكيل مي‌شده، مثل آش شلغم همه چي در هم. 2- سخنان در هم و بي سر و ته، ياوه. 3- نامرتّب، لا ابالي. 4- عجيب و غريب. اج-وج (əc-vəc) = اجه-وجه (əcə-vəcə) : سخنان نارسا بر زبان آوردن، تمجمج كردن، كلمات را جويده جويده ادا كردن. اج-وج ائدمك (əc-vəc edmək) : سخنان نا روا بر زبان آوردن.
اجار	əcar	: جايي كه علفهاي فراوان دارد و چرانيده نشده باشد. ( ← آج، آجار).
عجَب	əcəb	: (ع) 1- از علائم تعجّب. 2- عجيب و شگفت آور. 3- خوب، نيكو و پسنديده. 4- مضحك، خنده دار.
اجير	əcir	: (ع) كارگر، مزد بگير. 2- گرفتار، ناراحت. 3- مزد، پاداش.
اجنوْوورْد	əcnovurd	: 1- اجنّه وار، شيطان صفت. 2- چابك و سريع. 3- فضول و بي تربيّت.
اجْر	əcr	: (ع) 1- اجر، مزد، پاداش. 2- ثواب آخرت.
عجوجه	əcucə	: (ع) 1- عجيب و غريب. 2- زبر و زرنگ. (محرّف كلمة «عجوزه» است.)
اجواد	əcvad	: اصيل، نجيب، نجيب زاده.
ادا	əda	: (ع) 1- اداي دين، انجام وظيفه.2- پرداختن، تأديه. 3- تقليد، اطوار، روش. ادا ائدمك (əda edmək) : ادا كردن دين. ادا چيخارتْماق (əda çıxartmaq) : اداي كسي را درآوردن، شكلك درآوردن.
اده	ədə	= ادّه (əddə) : 1- پدر. ( ← آتا) 2- سر پرست، ولي، بزرگتر.
افْس	əfs	: فعل امر از مصدر «افسمك» (وزيدن، افشان شدن) (← اس) افسْمك (əfsmək) : 1- افشاندن، پاشيدن. 2- تكان دادن، لرزاندن. 3- وزيدن : (← اس، اسمك) افسه‌مك (əfsəmək) = افسه‌له‌مك (əfsələmək) : افشاندن و بوجاري كردن حبوبات. افسيلمك (əfsilmək) = افسينمك (əfsinmək) : 1- افشان شدن، افشانده شدن. 2- رقصيدن برگهاي درختان. 3- مجازاً به معني با ناز و غمزه حركت كردن معشوق.
افشان	əfşan	: 1- افشان، در هم ريخته.2- نام نقشي از نقشهاي قالي. (← افس)
افتوْو	əftov	: آفتاب. (ريشة كلمه از «اوْت» (آتش) است؛ يعني اوْت، اوْتولآ، افتوْو) افتوْو زرد (əftov zərd) : آفتاب زرد، نزديك غروب، اوّل شب. (← اوْت، اوْتوْو زرد)
اگ	əg	: فعل امر از مصدر «اگمك» (خم كردن) (← اه‌ي) اگري (əgri) : خم، خميده. اگريلمك (əgrilmək) : 1- كج شدن. 2- ريسيده و تابيده شدن. 3- افول كردن، پايين آمدن. اگريليك (əgrilik) : خمي، خميدگي، افول. اگسي (əgsi) : كهنه، قديمي، پارچة كهنه. (به اعتبار افول ارزش اشياي كهنه) (در تركي آذربايجاني كلمه به صورت «اسكي» است؛ امّا در تركي قشقايي «اه‌يسي» است. ← اه‌ي، اه‌يسي) اگسيك (əgsik) : كم. اگسيكليك (əgsiklik) : كمي، افول. اگلشمك (əgləşmək) = اگلنمك (əglənmək) : 1- خم شدن. 2- نشستن، تمايل به فرود آمدن و نشستن. اگمك (əgmək) : خم كردن، كج كردن. اگير (əgir) : فعل امر از مصدر «اگيرمك» (تابيدن، ريسيدن) اگيرتمك (əgirtmək) : ريساندن، امر كردن به ريسيدن. اگيرتْمه (əgirtmə) : عمل ريسيدن. اگيرمك (əgirmək) : تابيدن، ريسيدن. اگيرّي (əgirri) : 1- كج، منحني شكل، خميده. 2- كج دست ، متقلّب، نادرست. اگيرّي-اوگـوررو (əgirri-ügürrü) = اگيش-اوگوش (əgiş-ügüş) : كج و معوج. اگيرّي بهمن (əgirri bəhmən) : نام گياهي از خانوادة چمن كه دارويي مؤثّر به شمار مي‌رود. اگيرّيجه (əgirricə) : نسبتاً كج. اگيرّيليك (əgirrilik) : كجي و نا راستي. اگيك (əgik) : خم شده، خميده. اگيلمك (əgilmək) : 1- خميدن، خم شدن. 2- به طرفي متمايل شدن. 3- فرمودن، نشستن. اگيلي (əgili) : خميده، خم. اگيم (əgim) : 1- خميدگي، انحنا. 2- سرازيري.
اگا	əga	: پدر. (← آتا)
اگه	əgə	(1) : اگر، چنانچه.
اگه	əgə	(2) : صاحب، سرپرست. (← يئ، يئيه) اگه‌ليك (əgəlik) : سر پرستي.
اَغه‌ناق	əğənaq	: محل غلت خوردن. (← آغ2، آغاناق) اَغه‌نَتمك (əğənətmək) : غلت دادن. اغه‌نه‌مك (əğənəmək) : غلت خوردن.
اغوْو-بغوْو	əğov-bəğov	: 1- صداي اغو بغو، خنداندن كودك شير خواره به وسيلة انگشت گذاشتن بر لبهاي وي. 2- صدايي شبيه بز نر در آوردن.
اه	əh	: 1- از اصوات تنفّر و نفرت. 2- از اصوات تعجّب. اهگه (əhgə) : صوت فرا خواني گوسفندان جهت نمك خوري. اهگه‌له‌مك (əhgələmək) : بيان صوتي است كه به هنگام نمك دادن به گوسفندان ادا مي‌شود. اهه‌لَتمك (əhələtmək) = اهه‌له‌مك (əhələmək) : صوت فرا خواندن بز. اهنيما (əhnıma) : اهنما، مورد نفرت، نكبتي، زشت و بد چهره. اهه (əhə) : 1- از اصوات تعجّب. 2- از اصوات نهي.
اهَك	əhək	: 1- خرد، له و كوبيده شده. 2- آهك.
اهل	əhl	: (ع) 1- اهلي، رام، خانگي، دست آموز. 2-اهل و ساكن. اهل اوْلماق (əhl olmaq) : آرام و دست آموز شدن، اهلي شدن حيوان وحشي. اهلي (əhli) : رام، دست آموز.
اهمن	əhmən	: گويند سرما پيرزن دو پسر داشت به نامهاي اهمن و بهمن (احمد و موْحمَد = ماحمود) كه ده روز اوّل اسفند را اهمن و ده روز دوّم (از دهم تا بيستم اسفند) را بهمن مي‌گويند.
اهْر	əhr	: عرعر، سرو كوهي، نام درختي بلند كه به زيبايي قامت مشهور است.
اهْري	əhri	: اهرم، وسيله‌اي كه جهت بلند كردن اجسام سنگين به كار مي‌رود.
احوَل	əhvəl	: (ع) 1- خل، احمق. 2- ناقص الوجود.
اخ	əx	: از اصوات نفرت و تنفّر. اخ-و-توف (əx-o-tuf) : اخ و تف، تف و آب دهان. اخچه (əxçə) : ناگوار، سخت و پيچيده. اخچه دوگون (əxçə dügün) : گره كور، گرهي كه به سختي باز شود. اخسه‌مك (əxsəmək) : مشكل به نظر رسيدن. اخشي (əxşi) : ترش مزه. اخسَك (əxsək) : خندة تمسخر آميز. (فا)
اخي	əxi	: چوب كوچك، چوبي به اندازة تقريباً 30 سانتيمتر كه درخيش (وسيلة شخم زدن) و آسيابهاي قديمي به كار مي‌بردند.
اخمَق	əxməq	: (ع) احمق، نادان.
اخته	əxtə	: اخته، مقطوع النّسل. اخته‌چي (əxtəçi) : آن كه اخته كند. اخته‌له‌مك (əxtələmək) : اخته كردن.
اختَل	əxtəl	: گياهي از خانوادة چمن كه خاصيّت دارويي دارد و براي آرامش قلب و اعصاب مؤثّر است.
اختَر	əxtər	: 1- فعل امر از مصدر «اخترمك» (جويا شدن) 2- از بازيهاي دسته جمعي كه به آن «آل آختار»، «ال اختر» و «اختر آغاجي» هم مي‌گويند. (← آل2، آل آختار) اختر گئدمك (əxtər gedmək) : با يك پا جهيدن، يك پا را بالا گرفتن و با يك پا حركت كردن. اخترمك (əxtərmək) : جويا شدن.
اك	ək	: فعل امر از مصدر «اكمك» (كاشتن) اكديرمك (əkdirmək) : به وسيلة ديگري كاشتن، كاراندن. اكره (əkrə) : برزگر، كشاورز، زارع. اكمك (əkmək) : 1- كاشتن، كشتن. 2- نان. اكمه (əkmə) : 1- كشت، بذر افشاني. 2- كشت مكن، زراعت مكن. اكيلمك (əkilmək) : كاشته شدن، كشت شدن. اكيلي (əkili) : كاشته شده، زراعت. اكيم (əkim) : نحوة كشت و زرع. اكين (əkin) : كشت، زراعت. اكينتي (əkinti) : مزرعه. اكينچي (əkinçi) :كشاورز، برزگر. اكينچيليك (əkinçilik) :كشاورزي، برزيگري. اكينليك (əkinlik) : محل زراعت، محدودة كاشت.
اكّا	əkka	: پدر. (← آتا)
اكّه	əkkə	: 1- پدر، بابا. 2- از نامهاي پسران. (← آكّا و آتا)
اكّه لي	əkkəli	: الكي، بيهوده.
اكّو	əkku	= اكّي (əkki) : از پسوندهايي است كه اسم را معرّفه مي‌سازد. مثل : كلش اكّو (گيوة مذكور)
اكسير