0f11aztitul(1-7)

37 
 
 
Məsələni həll edin 
•  Məsələ  2. 
Şəkildəki  təsvirlərə  əsasən 
məsələlər qurun və həll edin. 
 
 
 
 
Nəticənin müzakirəsi: 
 Məsələlərdə nəyi təyin etmək tələb olunur? 
Onların həllində nədən istifadə etdiniz? 
 
 
Elektron  resurslardan  istifadə  etməklə  Amper  qüvvəsinin  həyatımızda  tətbiqlərinə  aid 
maraqlı misallar göstərin. 
 
№ 
Suallar 
Bilirəm 
zəif 
orta 
yaxşı 
1 
Hansı  halda  maqnit  sahəsi  cərəyanlı  naqilə  təsir  etmir? 
Niyə? 
 
 
 
2 
Cərəyanlı naqillə maqnit sahəsinin qarşılıqlı təsirinin xa-
rakteri nədən asılıdır? 
 
 
 
3 
Şəkildə  sabit  maqnit  sahə-
sində yerləşdirilmiş cərəyan-
lı çərçivə təsvir olunmuşdur. 
Çərçivənin  tərəflərinə  təsir 
göstərən  Amper  qüvvəsinin 
və  çərçivənin  ox  ətrafında 
fırlanma  istiqamətini  təyin 
edin.
 
 
 
 
 
 
 
• NƏ ÖYRƏNDİNİZ?  
“Amper qüvvəsi” anlayışının xəritəsini qurun.
 
 
 
 
 
 
 
ARAŞDIRMA 
2 
TƏTBİQETMƏ  
 
HƏYATLA ƏLAQƏLƏNDİRİN 
 
ÖZÜNÜZÜ QİYMƏTLƏNDİRİN 
1 
2
3
4
5 
??????⃗ 
?????? 
?????? 
?????? 
??????⃗ 
??????⃗ 
?????? 
N
N 
S 
S
S
N
I
  LAYİHƏ

---

38 
 
1.8. MAQNİT SELİ. ELEKTROMAQNİT İNDUKSİYASI HADİSƏSİ 
 
M.Faradey apardığı çoxsaylı təcrübələrin köməyi ilə 1831-ci ildə 
müəyyən etdi ki, maqnit sahəsinin dəyişməsi qapalı keçirici 
konturda elektrik cərəyanı yaradır. 
 Qapalı keçirici konturda maqnit sahəsinin dəyişməsi ilə elektrik cərəyanının yaranması 
elektromaqnit induksiyası hadisəsi, yaranan cərəyan isə induksiya cərəyanı adlanır. 
 Dəyişən maqnit sahəsi həmişə ətraf fəzada burulğanlı elektrik sahəsinin yaranması ilə 
müşayiət olunur.  
Burulğanlı elektrik sahəsi elektrostatik sahədən kəskin fərqlənir: 
a) elektrostatik sahəni sükunətdəki elektrik yükü, burulğanlı elektrik sahəsini isə dəyişən 
maqnit sahəsi yaradır; 
b) elektrostatik sahənin intensivlik xətləri müsbət yükdən başlayır, mənfi yükdə qurtarır –
bu xətlər açıqdır. Burulğanlı elektrik sahəsinin intensivlik xətlərinin nə başlanğıcı, nə də 
sonu var; o, maqnit induksiya xətləri kimi qapalıdır.  
Rus fiziki Emili Xristianoviç Lens 1833-cü ildə induksiya cərəyanının istiqamətini təyin 
edən ümumi qaydanı – Lens qaydasını müəyyənləşdirdi: 
 İnduksiya cərəyanı elə istiqamətə yönəlir ki, onun yaratdığı maqnit sahəsi bu cərəyanı 
yaradan xarici maqnit sahəsinin ixtiyari dəyişməsinə mane olur. 
Əgər xarici maqnit sahəsi güclənərsə, induksiya cərəyanının maqnit sahəsi onun də-
yişməsini zəiflədəcəkdir. Bu zaman induksiya cərəyanının maqnit induksiyası xarici maqnit 
sahəsinin induksiyasının əksinə yönəlir 
(1)
.  
Əgər xarici maqnit sahəsi zəifləyərsə, induksiya cərəyanının maqnit sahəsi onun dəyiş-
məsinə mane olur, yəni “çalışır” ki, bu sahə zəifləməsin.
 
Bu zaman induksiya cərəyanının 
maqnit induksiyası xarici maqnit sahəsinin induksiyasının istiqamətinə yönəlir 
(2)
. 
 
 

 
Təbiətin  qoynunda  turist  gəzintisindəsi-
niz.  Dostunuza  zəng  etmək  istəyirsiniz, 
lakin  telefonun  enerjisi  qurtarıb.  Yaxın-
lıqda  cərəyan  mənbəyi  olmadığından 
adapter  gərəksiz  əşyaya  çevrilib.  Lakin 
sizdə  hər  bir  turistə  vacib  olan  dinamo-
maşın  var.  Telefonun  akkumulyatorunu 
dinamo-maşına  qoşub  dəstəyini  bir  neçə 
dəqiqə fırlatmaq kifayətdir ki, o, yenidən 
yüklənsin.   
 Dinamo-maşının iş prinsipi hansı fi-
ziki hadisəyə əsaslanır? 
  Belə  sadə  qurğunun  tətbiqinə  daha 
harada rast gəlmisiniz?  
 
 
 
(1) 
(2)
• KEÇDİKLƏRİNİZİ XATIRLAYIN • 
Fizika – 9
  LAYİHƏ

---

39 
 
 
Elektromaqnit induksiyası hadisəsinin tədqiqi
 
Təchizat:  qalvanometr,  çoxdolaqlı  sarğac,  azdolaqlı  kiçik 
sarğac, dəmir içlik, sabit düz maqnit, sabit cərəyan 
mənbəyi (düzləndirici), birləşdirici naqillər.  
İşin gedişi.  
Təcrübə 1. 
Sarğacı qalvanometrə birləş-
dirib üç halı araşdırın:                 
a) sabit maqnit sarğaca daxil 
edilir;  
b)  maqnit  sarğac  daxilində 
fırladılır;  c)  maqnit  sarğac-
dan çıxarılır 
(a)
. 
Təcrübə 2. 
Şəkildə təsvir edilən qurğu-
nu  yığın:  kiçik  sarğacı  qal-
vanometrə,  dəmir  içlikli 
çoxdolaqlı  sarğacı  isə  düz-
ləndiriciyə  qoşub  dövrəni 
qapayın 
(b)
.  Kiçik  sarğacı 
dəmir  içlikdə  şaquli  yuxarı 
və  aşağı  hərəkət  etdirdikdə 
və sükunətdə saxladıqda baş 
verən hadisəni izləyin. 
 
 
Nəticənin müzakirəsi: 
 Bu iki təcrübədə hansı 
ümumi xüsusiyyətlər 
aşkar etdiniz? 
 Maqnit və elektrik 
sahələrinin qarşılıqlı 
təsirləri haqqında hansı 
nəticəyə gəldiniz?  
 
 
Maqnit seli. Bircins maqnit sahəsində qapalı kon-
tur  (çərçivə)  yerləşdirilərsə,  bu  konturun  hüdud-
landırdığı səthin S sahəsindən müəyyən sayda maqnit 
induksiya xətləri keçər 
(c)
. Həmin induksiya xətlərinin 
sayı ilə mütənasib olan kəmiyyət maqnit induksiya seli 
və ya sadəcə maqnit seli adlanır. 

 Maqnit induksiya seli (Ф) – ədədi qiymətcə 
maqnit induksiya vektorunun modulu, konturun sahəsi 
və konturun normalı ilə induksiya vektoru arasında 
qalan bucağın kosinusu hasilinə bərabər kəmiyyətdir: 
Ф = ????????????????????????????????????. 
Maqnit seli skalyar kəmiyyət olub mənfi, müsbət və ya sıfıra bərabər ola bilər: 
– əgər induksiya vektoru ilə konturun normalı arasındakı bucaq iti bucaqdırsa, 
maqnit seli müsbət, kor bucaqdırsa, mənfidir; 
– əgər induksiya vektoru səthə perpendikulyardırsa, yəni səthin normalına para-
leldirsə, 
?????? = 0°  → ?????????????????? 0° = 1 olur və səthdən keçən maqnit seli maksimum qiymət 
alır: 
Ф = ????????????; 
ARAŞDIRMA  
1 
(a)
(b)
  LAYİHƏ

---