0f11aztitul(1-7)

40 
 
– əgər induksiya vektoru səthə paraleldirsə – səthin normalına perpendikulyardır-
sa, 
?????? = 90°  → ?????????????????? 90° = 0 olur və səthdən keçən maqnit seli də sıfıra bərabər olur: 
Ф = 0. Deməli, səthi kəsib keçməyən induksiya vektorları maqnit seli yaratmır. 
Maqnit induksiya selinin BS-də vahidi veberdir (1 Vb): 
Ф = ?????? ?????? = 1 ???????????? ∙ ?????? = 1
??????
?????? ∙ ??????
∙ ?????? = 1
?????? ∙ ??????
??????
= 1
??????
??????
= 1 ????????????. 
 1 veber – induksiyası 1 Tl olan maqnit sahəsinin induksiya xətlərinə perpendi-
kulyar yerləşdirilən 
1 ??????  səthdən keçən maqnit selidir. 
Elektromaqnit induksiyası hadisəsi. 
İngilis  alimi  Maykl  Faradeyin  (1791–1867) 
1831-ci  ildə  kəşf  etdiyi  elektromaqnit  induk-
siyası  hadisəsi  elektrik  və  maqnit  sahələrinin 
qarşılıqlı 
əlaqəsinin 
mövcud 
olduğunu 
göstərdi. 
Bilirsiniz  ki,  qalvanometrə  birləşdirilən 
sarğaca  sabit  maqnit  daxil  etdikdə  və  çıxar-
dıqda sarğacın konturlarında (dolaqlarında) in-
duksiya  cərəyanı  yaranır.  Maqnit  sarğacın 
daxilində  sükunətdə  olarsa  və  ya  fırladılarsa, 
cərəyan  yaranmır.  Deməli,  induksiya cərə-
yanının yaranmasına səbəb maqnit selinin də-
yişməsidir (
d
 və
 e
). 
  Keçirici konturla hüdudlanmış  səthdən 
keçən maqnit selinin dəyişməsi nəticəsində konturda elektrik cərəyanının yaranması 
elektromaqnit induksiyası hadisəsi adlanır. 
İnduksiya cərəyanının istiqaməti maqnit selinin artması və ya azalmasından ası-
lıdır. 
1. Maqnit seli artır (
∆Ф
0). Bu o halda mümkündür ki, maqnit kontura yaxın-
laşır. Nəticədə maqnit seli artır, konturda yaranan induksiya cərəyanı özünün məx-
susi  maqnit  sahəsini  yaradır. Həmin sahə  yaxınlaşmaqda 
olan  maqniti  itələyir.  Deməli,  konturda  cərəyan  yaradan 
xarici maqnit sahəsinin induksiya vektoru 
B⃗ ilə induksiya 
cərəyanının yaratdığı maqnit sahəsinin induksiya vektoru 
B⃗

  qarşı-qarşıya  yönəlir  (bax: 
d
).  Bu  halda  maqnit  və 
kontur eyniqütblü maqnitlər kimi bir-birini itələyir. 
B⃗

-nin 
istiqamətini bilməklə və dairəvi cərəyanlar üçün sağ yivli 
burğu  qaydasını  tətbiq  etməklə  konturda  yaranan  induk-
siya  cərəyanının  istiqaməti  asanlıqla  təyin  edilir  –  in-
duksiya cərəyanı saat əqrəbinin hərəkəti istiqamətindədir. 

 Dairəvi cərəyan üçün sağ yivli burğu qaydası: burğu-
nun dəstəyini dairəvi cərəyan istiqamətində burduqda bur-
ğunun irəliləmə hərəkətinin istiqaməti dairəvi cərəyanın da-
xilində maqnit sahəsinin induksiyasının istiqamətini göstə-
rəcəkdir 
(f)
. 
(d) 
(e) 
??????⃗ 
?????? 
(f) 
  LAYİHƏ

---

41 
 
2. Maqnit seli azalır (
∆Ф
0).  Bu  o  halda  mümkündür  ki,  maqnit  konturdan 
çıxarılır. Nəticədə maqnit seli azalır. Konturda yaranan induksiya cərəyanı elə istiqa-
mətdə olur ki, onun məxsusi maqnit induksiya vektoru 
B⃗

 maqnitin 
B⃗ induksiya vektoru 
ilə eyni istiqamətə yönəlir. Bu halda maqnit və kontur müxtəlifqütblü maqnitlər kimi bir-
birini cəzb edir (bax: 
e
). Sağ yivli burğu qaydasına əsasən müəyyən olunur ki, induksiya 
cərəyanı saat əqrəbi hərəkətinin əksi istiqamətindədir. 
Beləliklə, keçirici qapalı konturda yaranan induksiya cərəyanı həmişə elə istiqa-
mətə yönəlir ki, onun məxsusi maqnit sahəsi bu cərəyanın yaranmasına səbəb olan 
xarici maqnit selinin dəyişməsinə mane olsun. 
Bu, induksiya cərəyanının istiqamətini təyin etməyə imkan verən Lens qaydasıdır. 
 
 
 
Maqnit sahəsinin induksiyasını təyin edin 
 Məsələ. 
Səthinin sahəsi 
60 ????????????  olan konturun normalını 
60° bucaq altında kəsib keçən maqnit seli 1,2 Vb-
dir. Maqnit sahəsinin induksiyasını təyin edin.
 
 
Nəticənin müzakirəsi: 
 Maqnit sahəsinin 
induksiyasını hansı 
düstura əsasən təyin 
etdiniz?
 
 
Elektron  resurslardan  istifadə  etməklə  elektromaqnit  induksiya  hadisəsinin  məişət  və 
texnikada tətbiqinə aid nümunələr göstərə bilərsinizmi? 
 
№ 
Suallar 
Bilirəm 
zəif  orta  yaxşı 
1 
Niyə maqnit sahəsinin dəyişməsi ilə keçirici konturda 
yaranan cərəyan induksiya cərəyanı adlanır? 
 
 
 
2 
Maqnit selinin artması (və ya azalması) ilə induksiya 
cərəyanı yaranan konturun xarici maqnit sahəsindən 
itələnməsi (və ya cəlb olunması), enerjinin saxlanması 
qanunu baxımından doğrudurmu? Cavabınızı 
əsaslandırın. 
 
 
 
3 
Lens qaydasından istifadə edərək keçirici konturun 
maqnitlə qarşılıqlı təsirinin xarakterini təyin edin, əgər:  
a) maqnitin cənub qütbü kontura yaxınlaşdırılarsa;  
b) maqnitin cənub qütbü konturdan uzaqlaşdırılarsa.
 
 
 
 
 
 
 
• NƏ ÖYRƏNDİNİZ?  
“Elektromaqnit induksiyası hadisəsi” mövzusunda esse yazın. 
 
 
 
 
 
ARAŞDIRMA 
2 
TƏTBİQETMƏ  
 
HƏYATLA ƏLAQƏLƏNDİRİN 
 
ÖZÜNÜZÜ QİYMƏTLƏNDİRİN 
  LAYİHƏ

---

42 
 
1.9. ELEKTROMAQNİT İNDUKSİYASI QANUNU. MAQNİT SAHƏSİNDƏ HƏRƏKƏT 
EDƏN NAQİLLƏRDƏ İNDUKSİYA ELEKTRİK HƏRƏKƏT QÜVVƏSİ 
 
 Yüklü zərrəciklərin nizamlı hərəkəti elektrik cərəyanı adlanır. 
Naqildə fasiləsiz elektrik cərəyanının mövcud olması üçün aşa-
ğıdakı zəruri şərtlər ödənməlidir: 
– naqildəki yüklü zərrəciklərə onları müəyyən istiqamətdə hərəkət etdirən elektrik qüvvəsi 
təsir etməlidir; 
– elektrik cərəyanının keçdiyi naqil (naqillərdən ibarət elektrik dövrəsi) qapalı olmalıdır. 
Elektrik cərəyanının istiqaməti şərti olaraq naqildəki elektrik sahəsinin intensivliyi isti-
qamətində qəbul edilmişdir.  
 Elektrik cərəyanının istiqaməti olaraq müsbət yüklərin hərəkət istiqaməti (sərbəst 
elektronların hərəkətinin əksi istiqaməti) qəbul olunmuşdur. 
Verilən  naqildəki  cərəyan  şiddəti  onun  uclarındakı  gərginlikdən  düz,  naqilin  müqa-
vimətindən tərs mütənasib asılıdır. Bu asılılıq sabit cərəyan dövrəsinin müəyyən hissə-
sindəki cərəyan üçün Om qanunu ilə ifadə olunur: 
 Dövrə hissəsindəki cərəyan  şiddəti həmin hissənin uclarındakı  gərginliklə düz, onun 
müqaviməti ilə tərs mütənasibdir: 
I =
U
R
. 
İnduksiya cərəyanını da digər elektrik cərəyanları kimi elektrik sahəsi yaradır. 
 Dəyişən maqnit sahəsi həmişə ətraf fəzada burulğanlı elektrik sahəsinin yaranması ilə 
müşayiət olunur. Qapalı konturdakı  sərbəst elektronları nizamlı  hərəkət etdirərək in-
duksiya cərəyanı yaradan maqnit sahəsi deyil, burulğanlı elektrik sahəsidir. 
Burulğanlı elektrik sahəsi elektrostatik sahədən fərqlənir, belə ki: 
a) elektrostatik sahəni sükunətdəki elektrik yükü, burulğanlı elektrik sahəsini isə dəyişən 
maqnit sahəsi yaradır; 
b) elektrostatik sahənin intensivlik xətləri açıqdır: onlar müsbət yükdən başlayır, mənfi 
yükdə qurtarır. Burulğanlı elektrik sahəsinin intensivlik xətlərinin nə başlanğıcı, nə də 
sonu var, o, maqnit induksiya xətləri kimi qapalıdır.  
 

 
Müasir sürətli ictimai nəqliyyat növlərindən biri 
də  maqnit  yastıqlar  üzərində  havada  asılı  – 
levitasiya  vəziyyətində  hərəkət  edən  qatardır. 
“MaqLev” adlandırılan bu qatarın şassisi təkər 
əvəzinə elektromaqnit dayaq və yönəldici maq-
nitlərlə təchiz edilmişdir. Dəmir yolu da şiddətli 
induksiya  cərəyanı  yaranan    elektromaqnitlə 
təchiz  edilmiş  T  formalı  keçirici  relsdən  iba-
rətdir.  Fudziyama  şəhəri  (Yaponiya)  yaxın-
lığında sınaqdan çıxarılan bu qatar rekord sürət 
– 
603
 sürət göstərmişdir.  
Şəkildə “MaqLev”in sadə-
ləşdirilmiş sxemi təsvir edil-
mişdir 
(a)
.  
 Bu texnologiya hansı fiziki 
hadisəyə əsaslanmışdır?  
 
(a)
 
• KEÇDİKLƏRİNİZİ XATIRLAYIN • 
Fizika – 8 və 9
  LAYİHƏ

---