0g9az(1-6)esas

 
 
42 
 
Azərbaycan  ərazisi  mürəkkəb  geoloji  quruluşa  malikdir.  Geoloji quruluş  hər 
hansı bir ərazidə süxurların xüsusiyyətləri, yəni onların yaşı, mənşəyi və yatım isti-
qamətlərini əks etdirir, milyon illər ərzində formalaşır. 
 
Azərbaycan ərazisi 400–450 
milyon il əvvəl  
Azərbaycan ərazisi 130–250 
milyon il əvvəl 
Azərbaycan ərazisi 1,5–1,8 
milyon il əvvəl 
 
 
 
Azərbaycanda ən qədim süxur-
lar Naxçıvanda (Dərələyəz sil-
siləsində və Sədərək qalxma-
sında) və  Kiçik Qafqazın 
şimal hissəsində (Tovuzçay, 
Zəyəmçay, Əsrikçay hövzə-
lərində) aşkar edilmişdir. On-
ların yaşı 400–450 milyon 
ildən çoxdur.  
130–250 milyon il əvvəl Azər-
baycanın indiki ərazisi Tetis 
okeanı suları ilə örtülü olmuş-
dur. Böyük və Kiçik Qafqazın 
yerində hündür olmayan adalar 
mövcud olmuşdur.  
 
1,5–1,8  milyon il əvvəl 
hazırda mövcud olan dü-
zənliklər üzə çıxmış, dağların 
mütləq hündürlüyü isə art-
mışdır.  
 
 
 
 
Azərbaycanın fiziki və tektonik zonalar xəritələrinə əsasən relyef formalarının hansı tektonik zo-
nada yerləşdiyini müəyyən edin və cədvəli tamamlayın: 
1 
Samur-Dəvəçi ovalığı 
11  Şirvan düzü 
2 
Yan silsilə 
12  Qusar maili düzənliyi 
3 
Talış dağları 
13  Qanıx-Əyriçay çökəkliyi 
4 
Qarabağ vulkanik yaylası 
14  Dərələyəz silsiləsi 
5 
Sədərək düzü 
15  Salyan düzü 
6 
Cənub-Şərqi Şirvan düzü 
16  Şahdağ silsiləsi 
7 
Zəngəzur silsiləsi 
17  Qarabağ silsiləsi 
8 
Ceyrançöl düzənliyi 
18  Muğan düzü 
9 
Murovdağ silsiləsi 
19  Baş Qafqaz silsiləsi 
10  Mil düzü 
20  Peştəsər silsiləsi 
 
 Tektonik zonalar  
Coğrafi obyektlər 
 
 
 
 
 
 
 
Biliklərin tətbiq edilməsi və yoxlanılması
 
– Su sahələri            – Quru sahələri 

---

 
 
43 
 
•   I  fəsil  •  
Relyef və onun təsərrüfata təsiri
 
 
• 
 
 
1. Horst və qrabenin sxemini çəkin. Onların yaranma səbəblərini izah edin. 
 
 
2. Himalay dağlarının yaranması sxemini çəkin və dağın əmələgəlmə  səbəbini izah edin.   
3. Cədvəli tamamlayın:  
 
4. Sxemdə təsvir edilən proses 
nəticəsində yaranan dağ sistemi: 
 
А) Himalay dağları    
В) Ural  dağları  
С) And dağları   
 
D) Appalaç  dağları  
Е) Qafqaz dağları 
 
5. Tektonik çatlar üçün səciyyəvi olan əlamətləri sa-
dalayın:
 
 
6. Tektonik zonalar və verilmiş ifadələr arasında uyğun-
luğu müəyyən edin:  
1. Ən qədim süxurlar rast gəlinir   
2. Tektonik enmə zonasıdır  
3. Tektonik qalxma zonasıdır 
№ 
Tektonik zonanın adı 
1 
... 
 
№ 
Ərazinin səciyyəsi 
1 
Platformadır, sabitdir, düzənlik relyefdir (Ərəbistan). 
... 
... 
1
2
3
4
5
 
Ü m u m i l ə ş d i r i c i   t a p ş ı r ı q l a r
 

---

 
 
 
44 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
G
ÜNƏŞ İŞIĞI VƏ İSTİLİYİNİN YER KÜRƏSİNDƏ PAYLANMASI   
 
 
Cədvəli tamamlayın: 
Suallar 
21.III 
22.VI 
23.IX 
22.XII 
1. Günəş  hansı paralel üzərində zenitdə 
olur? 
 
 
 
 
2. Hansı yarımkürə daha çox günəş istiliyi 
və işığı alır? 
 
 
 
 
3. Hansı coğrafi enliklərdə qütb 
gündüzləri müşahidə olunur? 
 
 
 
 
4. Verilən günlərdə Bakıda günəş şüa-
larının düşmə bucağını hesablayın. 
 
 
 
 
Müzakirə edin: 
1. Hansı coğrafi enliklərdə qütb gecələri müşahidə olunur? 
2. Günəş işığı və istiliyinin qeyri-bərabər paylanması Yer səthində nə ilə nəticələnir? 
 
Yer kürəsində günəş istiliyi və işığının miqdarı günəş şüalarının düşmə bucağın-
dan asılıdır. Günəş şüalarının düşmə bucağına isə aşağıdakı amillər təsir edir: 
1. Yerin xəyali fırlanma oxunun orbit müstəvisinə meyilliyi; 
2. Yerin illik hərəkəti; 
3. Yerin kürə forması; 
4. Yer və Günəşin fəzada eyni müstəvi üzərində yerləşməsi; 
5. Yer səthinin relyefi; 
6.  Yamacların  ekspozisiyası  (yamacın  üfüqün  hansı  tərəfinə  istiqamətlənməsi)  və 
meyilliyi. 
 
• Gün ərzində Günəşin görünmə vəziyyətinin dəyişməsi. Mar-
tın  21-də  ekvator  xətti  boyunca  yerləşən  məntəqələrdə  səhər 
Günəş  şərqdə  “çıxır”,  günorta  baş  üzərində  zenitdə  olur  və 
axşam  isə  qərbdə  “batır”.  Ekvator  xəttindən  şimalda  yerləşən 
məntəqələrdə Günəş səhər üfüqün cənub-şərq tərəfində “çıxır”, 
günorta cənubda görünür, axşam isə cənub-qərbdə “batır”. Ek-
vator  xəttindən  cənubda  yerləşən  məntəqələrdə  Günəşin 
“çıxması” şimal-şərqdə, “batması” isə şimal-qərbdə baş verir.  
 
21 martda ekvator xətti 
üzərində Günəşin gün ərzində 
görünmə vəziyyəti 
 
 
Cədvəl üzrə iş
 
10 
İQLİM VƏ ONUN 
TƏSƏRRÜFATDA 
ROLU
 
2

---