1 azərbaycan miLLİ elmlər akademiyasi folklor institutu
Yüklə 2,35 Mb. Pdf görüntüsü
|
341
müqabilində dörd cığalı təcnis meydana gətirmişdir. Aşıq Ələsgər sələflərindən və xələflərindən irəli gedərək aşıq poeziyasına dodaqdəyməz təcnislər və dodaqdəyməz cığalı təcnislər gətirmişdir. Şeirin bu çətin növlərini, dilin qanunlarını, samit və sait səsləri bir-birindən seçməyi bacaran, cinaslarda gizlənən məna dərinliyini, məna çalarını bir-birindən fərqləndirməyi bacaran sənətkar bu işə girişə bilərdi. Aşıq Ələsgər təcnislərinin birində deyir:
Qəsri-eyvan tikdirmisən oda sən, O sevdiyin, o nökərin, o da sən, Qıya baxdın məni saldın oda sən, İnsaf eylə, gəl könlümün narın üz 1 . Burada birinci misrada “oda sən” - oda ev mənasındadır. Üçüncü misrada gözəlin qiya baxması onu oda salmış, oda düşdüyünü bildirir, dördüncü misrada “könlümün narın üz, yəni könlümü nardan-oddan azad et”. Aşıq Ələsgər başqalarından fərqli olaraq təcnislərini anlaşıqlı bir dildə söyləyir, həmçinin, şeirdə yadda qalan bir lövhə yaradır: Seyr elədim dost bağını dərində, Oylağında, eyvanında, dərində,
342
Gövhər olar dəryalarda, dərində, Onu qəvvas çəkər ay üzə tək-tək.
Burada birinci misrada söhbət dost bağının meyvələrini dərməkdən, ikinci misrada dərində sözü qapısında, üçüncü misrada isə gövhər olar dəryalarda, dərində, dördüncü misrada bu dərində olan gövhərləri ancaq qəvvas, üzgüçü onları dəryadan bir-bir çəkər, dərin olduğunu bilər. Məlumdur ki, mirvari dənizin dibində olar. 1
tarixi inkişaf yolları, vəzni, qafiyəsi, bədii ifadə vasitələri, eləcə də, təcnisin tarixi kökü yetərincə tədqiq olunub öyrənilməmişdir. Təcnis
aşıq şeiri bir janr kimi yaranmazdan əvvəl onun ünsürləri xalq poeziyasının müxtəlif növlərində mövcud idi. Bunun ən parlaq nümunələrinə bayatıla- rımızda rast gəlirik. Prof. F.Qazımzadə “aşıqlar qoşmada cinaslardan istifadə etməyi bayatılardan öyrənmişlər” fikrini söyləməkdə nə qədər də haqlıdır. 2
1 Sədnik Paşa Pirsultanlı, “Aşıq Ələsgər sənətkarlığı – Aşıq Ələsgər ucalığı”, AMEA Folklor İnstitutu, Elmi axtarışlar, II cild, Bakı, 2008, səh. 3-4 2 F.Qazımzadə. “XIX əsr Azərbaycan ədəbiyyatı tarixi”, Bakı, “Maarif” nəşriyyatı, 1966, səh 27
343
Doğrudan da, xalq ədəbiyyatının bu tükənməz incilərinin-bayatıların mühüm
hissəsi cinas kəlmələrlə qafiyələnirlər. Elə bayatılarımız mövcuddur ki, onların kamil cinas qafiyələri ən ustad sənətkar aşıq-şair ilhamının məhsuludur: Aşıq aranı dağlar, Peykan yaramı dağlar. Ürək istər, əl çatmaz, Kəsib aranı dağlar.
Bayatıda kamil, həm də doğma ana dilində ən sadə sözlərdən yaranmış bu cinas qafiyələr, tükənməz bir eşqin tərənnümü, bu eşqin ifadə vasitəsi olan böyük bir mübaliğə göz önündədir. “Təcnis” sözü ərəb dilindən alınmış “cins” sözündən düzəlmiş, yəni, “eyni cinsli” sözlər deməkdir. 1
Ustad aşıqlara görə “təcnis”-“tək cins” deməkdir. Çünki təcnis bir cinsli (tək cinsli) sözlərdən əmələ gəlir. Bəzi tədqiqatçılarımız təcnisin yaranma tarixini cinaslı bayatıların yaranması ilə əlaqələndirir və belə ehtimal
1 Sədnik Paşayev, “Aşıq yaradıcılığında təcnisin öyrənilməsinə dair” Azərbaycan dili və ədəbiyyat tədrisi” (metodik məqalələr məcmuəsi), Bakı, 1974, № 4, Sədnik Paşa Pirsultanlı, Ozan-aşıq sənətinin nəzəri məsələləri, Bakı, “Ozan”, 2002, səh 28
344
edirlər ki, guya təcnisin yaranma tarixi cinaslı bayatılar qədər qədimdir. Fikrimcə, bu, doğru deyil. Birincisi, Azərbaycan xalq şeirinin təkamülünə uyğun olaraq, bu proses uzun müddət davam etmiş, xalq şeiri azhecalılıqdan çoxhecalılığa doğru inkişaf etmişdir. Yeddi hecalı bayatı on bir hecalı qoşmadan əvvəl yarandığı kimi, yeddi hecalı cinaslı bayatı da, on bir hecalı təcnisdən çox əvvəl yaranmışdır. Əlbəttə, bu mülahizə təcnisin qoşma ölçüsündə, qoşmadan ayrılıb ilk dəfə formalaşması ilə əlaqədardır. Sonralar təcnisin müxtəlif formaları yaranıb meydana çıxmışdır. İkincisi, cinaslı bayatının və təcnisin hər biri özlüyündə müstəqil və bitkin şeir formalarıdır. Folklorşünas Elxan Məmmədli yazır : “Təcnis” və ya “ Cinas” şeir janrı, şeir şəkli deyildir. O, şeirin qafiyə quruluşunu tamamlayan, ona forma və məzmun əlvanlığı gətirən, beyt və bəndləri incə çalarlarla zənginləşdirən poetik bir komponentdir. 1
Aşıqlar arasında təcnis haqqında danışarkən belə bir ifadə işlədilir: “Bu
1 Elxan Məmmədli. “Təcnis sənətkarlığı”, “Nafta-press”, Bakı, 1998, səh 5 Yüklə 2,35 Mb. Dostları ilə paylaş:
|