1 azərbaycan miLLİ elmlər akademiyasi folklor institutu
Yüklə 2,35 Mb. Pdf görüntüsü
|
345
təcnisin evi yaxşı qurulub”. Bu cümlə ustad aşığın təcnisinə verilən ən yaxşı qiymət hesab olunub, çünki aşıqlar təcnisi memarlıq əsəri kimi gözəl quruluşu olan bir binaya bənzədiblər. Onun hər yaxşı tapılmış, sərrast, dürüst qafiyəsini təcnis binasının bəzəyinə, yaraşığına oxşadıb
qiymətləndiriblər. Doğrudan da, kamil aşığın məharəti təcnisdə bilinir. Hər aşıq, hər sənətkar təcnis yarada bilməyib. Axı, təcnisin nəinki bəndləri, misrası, hətta, sözlə söz arasında da daxili, möhkəm bir əlaqə olmalıdır. Əks təqdirdə, o, dərin bədii ifadə verə bilməz, nə düşüncəyə, nə də hissə təsir göstərə bilməz. Təcnisə bir janr kimi cinas qafiyəli bayatılarımız ilkin bir qaynaq olmuşdur. Cinas qafiyələrin klassik nümunələri şifahi xalq yaradıcılığının ən qədim nümu-nələrində, xüsusilə, bayatılarda özünü göstərir. Məsələn:
Əzizim, suca hanı? Suyun tək suca hanı? Mən ləbin təşnəsiyəm, Götürsə su cahanı.
Maraqlıdır ki, şifahi xalq poeziyasının əsas yaradıcısı olan analar cinas qafiyələri də
346
məhz doğma ana dilində olan sözlərdən yaratmışlar:
Ördək göldə üzüşür, Çalxalanır, üzüşür, Yel əsir, tel dağılır, Kölgə düşür, üz üşür. 1 - - bayatısında və yüzlərlə digər bayatılarda bunu görmək mümkündür. Bayatılarımızdakı bu lirizm və gözəl bədii ifadə, təsvir vasitələri, incə, kamil qafiyələr aşıq şeirində də öz əksini tapmışdır. Aşıqlar baya- tılarımızdan və
digər xalq
şeir nümunələrindən istifadə ilə aşıq şeirinin klassik nümunələrini yaratmışlar. İlk
nümunələri bayatılarımızdan başlayan cinas qafiyələr aşıq şeirinə keçdikcə təcnislər şəklinə düşmüş və yeni formalar qazanmışdır. Təcnis müstəzad şeir növü yaranana qədər bu yaradıcılıq prosesi uzun çəkmiş, sazla əlaqədə yol keçmiş yeni bir şeir şəkilləri qazanmışdır ki, bunlardan ən maraqlısı başlanğıcını yazılı poeziyadan alan şəkildən şəkilə düşən, yeni məzmun qazanan müstəzad qoşma və müstəzad təcnis şeir forması yeni məzmunda meydana çıxmışdır.
1 Sədnik Paşa Pirsultanlı, Ozan-aşıq sənətinin nəzəri məsələləri, Bakı, “Ozan”, 2002, səh 29
347
XVI-XVIII əsrlərdə şifahi və yazılı poeziyamızda təcnis
a) XVI əsrdə Dirili Qurbani yaradıcılığında təcnis şeir şəklinin görüntüləri Aşıq poeziyası ilə yazılı poeziyanın əla- qəsindən danışan
akademik Feyzulla Qasımzadə burada indiyə qədər işlənməmiş, yerinə düşən gərəkli bir ifadə işlədir. Alim “şifahi aşıq poeziyası” 1 ifadəsini işlədir. Aşıq yaradıcılığı, aşıq sənəti, doğrudan da, folklorumuzun canıdır. Daha obrazlı şəkildə desək,
folklorumuzun həyatıdır. Aşıq yaradıcılığı – folklorun yaradıcısı, daşıyı- cısıdır. Hərəkətdə olan aşığın yaradıcılığı canlı folklordur. Bu mənada şifahi aşıq poeziyası ifadəsi yerinə düşür və onun yazılı poeziya ilə qoşa qanad olduğu diqqət mərkəzinə çəkilir. Aşıq şeirində təcnisin ilk nümunəsinə Dirili Qurbani yaradıcılığında təsadüf olunur. Dirili Qurbaninin təcnisi sadə təcnisdir, onun qoşma variantıdır. Yəni, Dirili Qurbani
1 Feyzulla Qasımzadə. “XIX əsr Azərbaycan ədəbiyyatı tarixi”. Bakı, “Maarif” nəşriyyatı, 1974, səh 34
348
qoşmanın qafiyələrini cinas kəlmələrdən qurmaqla onun sadə
təcnis şəklini
yaratmışdır. Demək, təcnisin sadə növü ilk dəfə aşıq şeirimizdə XVI əsrdə meydana gəlmişdir. Elə buna görə də Dirili Qurbanini hələlik aşıq şeirində təcnisin ilk yaradıcısı kimi qəbul etməliyik. Qurbani
öz təcnislərini ustalıqla yaratmışdır. Onun demək olar ki, ilkin tapdığı cinas qafiyələr, sonralar dönə-dönə həm aşıq, həm də bu səpkidə yazan şairlərimizin təcnislərinə dərin təsir buraxmışdır. “Üz indi”, “Yara yüz”, “Bir də yaz” rədifli təcnislərin təkcə adını çəkmək kifayətdir. Məharətlə qoşulmuş bu təcnislərdə həm gözəl cinas qafiyələr, həm də dərin lirizm, böyük məhəbbətin tərənnümü vardır:
Gözəllər yığılıb, qıya baxanda, Zülfü dal gərdəndə qıya baxanda, Nigar pəncərədən qıya baxanda, Ömrümün rişəsin bircə üz indi.
Çox gözəl əlamətdir ki, Qurbaninin cinasları məhz azərbaycanca kəlmələrdən qurulmuş incə qafiyələrdir. O, “Yara yüz” sözlərindən dörd mənada, “bir də yaz” kəlmələrindən dörd, “üz indi” sözlərindən də Yüklə 2,35 Mb. Dostları ilə paylaş:
|