İstər vicdanlı sahib, istərsə də vicdansız sahib isə, öz növbəsində əmlakdan gəlirin
mülkiyyətçiyə düşdüyü vaxtdan sonra əmlaka sərf etdiyi zəruri məsrəflərin əvəzinin
ödənilməsini mülkiyyətçidən tələb edə bilər.
Zəruri məsrəflər dedikdə, əmlakın qorunmasına, saxlanmasına, cari və əsaslı təmirinə
sərf olunan məsrəflər başa düşülməlidir.
Gəlir və məsrəflərin hesablanması ilə yanaşı, qanunvericilik əmlakın yaxşılaşdırılması
üçün edilən əlavələrin taleyini də həll edir.
Başqasının qanunsuz sahib olduğu əmlakı tələb etmək hüququ ilə yanaşı, pozulmuş
hüquqlar sahiblikdən məhrum edilmə ilə əlaqədar olmadıqda da mülkiyyətçi özünün bütün
pozulmuş hüquqlarının müdafiə edilməsini tələb edə bilər. Belə bir hüquq neqator iddia ilə
təmin olunur (lat actio neqotoria - inkar etmə iddiası). Neqator iddia dedikdə, mülkiyyətçinin
ona məxsus olan əmlakdan istifadə və onun üzərində sərəncam səlahiyyətlərinin həyata
keçirilməsinə mane olan pozuntuların aradan qaldırılması haqqında üçüncü şəxsə qarşı
müqavilədən kənar tələbi başa düşülür. Vindikasiya iddiası kimi, neqator iddia da mülkiyyət
hüququnun müdafiəsinin əşya-hüquqi vasitələrindəndir. Neqator iddia mübahisə doğuran
əşyaya görə mülkiyyətçi və üçüncü şəxslər öhdəlik və sair münasibətlərdə olmadıqda və baş
vermiş hüquq pozuntusu subyektiv mülkiyyət hüququnun xitamına səbəb olmadıqda irəli
sürülür.
Neqator iddia irəli sürmək hüququna mülkiyyətçi, habelə titul sahibi əmlaka sahib
olduqda, lakin ondan istifadə və onun üzərində sərəncam imkanlarından məhrum olduqda
malik olur.
Mülkiyyət hüququnun həyata keçirilməsinə özünün qanunazidd hərəkətləri ilə mane
olan şəxs cavabdeh qismindədir.
Neqator iddianın predmeti sahiblikdən məhrum etmə ilə əlaqədar olmayan pozuntunun
aradan qaldırılmasına yönələn iddiaçının tələbidir. Əksər hallarda üçüncü şəxs özünün
qanuna zidd hərəkətləri və ya hərəkətsizliyi ilə mülkiyyətçiyə əmlakdan istifadə
səlahiyyətlərini həyata keçirməyə maneə törədir. Məsələn, qonşu tərəfindən torpaq sahəsinin
qanunsuz çəpərlənməsi aparılan tikintiyə mane ola bilər və ya bilavasitə tikinti anbarlarına
yaxın ağacların əkilməsi və s.
Elə hallar ola bilər ki, maneələr mülkiyyətçinin əmlaka sərəncam səlahiyyətlərinin
həyata keçirilməsinə imkan verməsin. Məsələn, borclunun əmlakına həbs qoyularkən, ola
bilsin ki, əmlakın içində üçüncü şəxsə məxsus əşya olsun və bu zaman o, bu əşya üzərində
sərəncam səlahiyyətlərini yerinə yetirə bilməsin və s.
Maliyyə, vergi orqanları tərəfindən əmlakına qoyulmuş məhdudiyyətlərin götürülməsi
barədə müəssisələrin iddiası da neqator iddia hesab oluna bilər.
Neqator iddia mülkiyyət hüququnun həyata keçirilməsinə yönəldilən maneə
təhlükəsinin olması imkanları olduqda da irəli sürülə bilər. Məsələn, neqator iddia
mülkiyyətçi, onun əmlakdan istifadə səlahiyyətlərinə mane ola biləcək tikintinin inşasının
layihələşdirilməsinə qarşı da qaldırıla bilər.
Neqator iddianın əsasını iddiaçının əmlakdan istifadə, barəsində sərəncam hüquqlarının
əsasları və bu səlahiyyətlərin həyata keçirilməsinə üçüncü şəxsin fəaliyyəti ilə maneə
yarandığını təsdiqləyən şərtlər təşkil edir.
İddia hüquq pozuntusunun davam etdiyi və onun nəticələrinin aradan qaldırılmadığı
müddətdə qaldırıla bilər. Mülkiyyət hüququnun həyata keçirilməsinə olan maneələr aradan
qaldırıldıqdan sonra neqator müdafiə üçün əsaslar aradan qalxmış olur.
Demək, vindikasiya iddiasından fərqli olaraq neqator iddia üzrə hüquq münasibətləri
iddia müddətinin təsirinə məruz qalmır. Burada hüquq pozuntusunun baş vermə müddəti
əhəmiyyət kəsb etmir, çünki iddia bu pozuntunun davam etdiyi vaxtda istənilən anda qaldırıla
bilər.
Əgər üçüncü şəxs özünün hərəkətlərinin hüquqa uyğun olduğunu sübut edərsə, neqator
iddianın təmini rədd edilir.
Vindikasiya və neqator iddialardan başqa mülkiyyət hüququnun müdafiəsi daha bir
əşya-hüquqi vasitə ilə - mülkiyyət hüququnun etiraf edilməsi haqqında iddia ilə təmin oluna
bilər. Qeyd olunmalıdır ki, bu başlıq altında olan iddialar daha çox məhkəmə praktikasında
işlədilir və onların böyük əksəriyyəti ya öhdəlik-hüquqi xarakter daşıyır, ya da tərəflərin nisbi
hüquq münasibətlərindən əmələ gəlir. Belə münasibətlər müqavilə öhdəlikləri, vərəsəlik
hüququ normaları və s. ilə tənzimlənir. Nisbi hüquqi tellərlə bağlı olmayan, üçüncü şəxslərə
yönələn iddialara da rast gəlinir. Belə hallara misal olaraq tikinti sahibinin onun tikintiyə
mülkiyyət hüququnun tanınmasını təsdiqləyən hüquq müəyyənedici sənədlərin verilməsi
barədə yerli idarəetmə orqanlarına tələbini göstərmək olar.
Ədəbiyyatda belə tələblərin hüquqi təbiəti müxtəlif cür qiymətləndirilir.
Bəzən müəlliflərin fikrinə görə, mülki qanunvericilik mülkiyyət hüququnun etiraf
edilməsinə dair müstəqil iddia tanımır. Mülkiyyət hüququnun etiraf edilməsi tələbi, onların
fikrincə, vindikasiya və neqator iddianın tərkibi kimi çıxış edir.
Digər müəlliflər, tamamilə, haqlı olaraq deyilən iddiaya müstəqil əşya-hüquqi vasitə
kimi baxırlar.
Həqiqətən də, deyilən iddianı müstəqil iddia kimi qəbul etmədikdə mülkiyyətçilərin bir
çox konkret halda tələbinin hüquqi təsnifini vermək mümkün olmaz. Məsələn, mülkiyyətçi
maddi köməklik məqsədilə öz əşyasını müvəqqəti olaraq əvəzsiz lombarda qoymaq üçün
başqasına verir. Tərəflər razılığa gəlirlər ki, ssuda borcları verildikdən sonra əşya
mülkiyyətçiyə qaytarılacaqdır.
Belə müqavilə, hərçənd müqavilə tiplərinin hər hansı birinə uyğun gəlməsə də hər
halda öhdəliklər yaradır. Hesab edək ki, əşyanı mülkiyyətçidən alan şəxs ssuda borclarının
ödənilməsinə qədər vəfat edir. Mülkiyyətçi əşyaya olan hüquqlarını necə müdafiə edə bilər?
Bu halda tələbin vindikasiya iddiası üzrə yönəldilməsi düz olmazdı, belə ki, lombardın əşyaya
sahibliyini qanunsuz hesab etmək olmaz, çünki, girov qoyan mülkiyyətçinin iradəsinə əsasən
hərəkət etmişdir. Bu zaman neqator iddianın köməyinə də arxalanmaq olmaz, çünki
mülkiyyətçi sahiblikdən məhrum olmuşdur. Belə olan təqdirdə mülkiyyətçi yalnız müstəqil
tələblə, mülkiyyət hüququnun etiraf edilməsi iddiası ilə çıxış edə bilər.
Beləliklə, mülkiyyət hüququnun etiraf edilməsi iddiası dedikdə, mübahisəli əmlak
üzərində iddiaçının mülkiyyət hüququ faktının üçüncü şəxslər qarşısında təsdiq edilməsi və
tanınması ilə bağlı müqavilədən kənar tələbi başa düşülür.
İddia mülkiyyətçi tərəfindən, onunla mübahisə doğuran əşyaya görə öhdəlik və sair
hüquq münasibətində olmayan, mülkiyyətçinin həmin əmlak üzərində hüquqlarını bölən,
inkar edən və tanımayan üçüncü şəxsə qarşı qaldırıla bilər. Deyilən iddianı qaldırmaq
hüququna eyni zamanda əmlak üzərində titul sahibliyi, xüsusilə tam təsərrüfatçılıq aparan və
operativ idarəçilik edən subyektlər də malikdir.
Cavabdeh kimi belə hallarda əşyaya öz hüquqlarını elan edən və ya etməməklə
iddiaçının həmin əşyaya mülkiyyət hüququnu tanımayan üçüncü şəxslər çıxış edir.
Mülkiyyət hüququnun etiraf edilməsi haqqında iddianın predmeti cavabdehdən hər
hansı bir öhdəliyin icrasını tələb etməyən, yalnız iddiaçının mülkiyyət hüququnun və başqa
əşya hüquqlarının tanınması faktının təsdiqi hesab olunur. Mülkiyyət hüququnun etiraf
edilməsi hüquqda şübhələri dağıdır, hüquqda lazım olan inamı təmin edir, tərəflər arasında
hüquq münasibətlərinə aydınlıq gətirir, əmlak üzərində sahiblik, ondan istifadə və barəsində
sərəncam səlahiyyətlərinin həyata keçirilməsinin əsaslarına xidmət edir.
İddianın əsasını iddiaçının əmlak üzərində mülkiyyət və s. əşya hüquqlarının olmasını
təsdiq edən hallar təşkil edir.
Mülkiyyət hüququnun müdafiəsinin onun etiraf edilməsi yolu ilə təmin olunmasının
əsas şərti iddiaçının əmlaka öz hüquqlarının təsdiq etməsidir. Bu onun əmlaka mülkiyyət
hüququnu təsdiq edən hüquq təsdiqedici sənədlərdən, habelə mübahisəli əşyanın ona məxsus
olmasını təsdiq edən digər vasitələrdən irəli gələ bilər.
Neqator iddiada olduğu kimi mülkiyyət hüququnun etiraf edilməsi haqqında iddia üzrə
hüquq münasibətlərinə də iddia müddəti təsir etmir.
Belə ki, iddia müddətinin keçməsindən asılı olmayaraq, pozulmuş hüququn müdafiə
edilməsinə dair tələb istənilən vaxt baxılmaq üçün məhkəmə tərəfindən qəbul edilir.
Bütün yuxarıda göstərilənlərdən belə nəticəyə gəlmək lazımdır ki, mülkiyyətin və digər
əşya hüquqlarının müdafiəsi üçün qanunvericilik tərəfindən lazımi və təsirli üsullar müəyyən
Dostları ilə paylaş: |