1-Лаборатория иши

3. Ulanish tekisligi o ‘rtacha 
minerallar (dala shpatlari, magniyli- 
kalsiyli silikatlar). Mineral b o ‘laklarida ulanish tekisligi ham 
tasodifiy y o ‘nalishlar b o ‘yicha notekis yuzalar, ham aniq k o ‘rinib 
turadi.
4. Ulanish tekisligi 
nomukammal 
(kasseterit, 
sof 
tugma 
oltingugurt, olivin) 
b o ‘lgan minerallar. Ulanish tekisligi yaqqol
7

---

k o ‘rinib turmaydi, uni mineral parchasi o ‘zidan qidirib topishga 
to ‘g ‘ri keladi. Singan yuzalari odatda notekis b o ‘ladi.
5. Ulanish 
darajasi o‘ta nomukammal 
(yoki ulanish tekisligi 
y o ‘q) minerallar (kvars, apatit).
K o‘pincha bitta minerallning o ‘zida bir necha y o ‘nalishlar b o ‘yicha 
o ‘tgan ulanish tekisliklari mukammallik darajasiga k o ‘ra har xil b o ‘ladi. 
Ulanish tekisliklari (yuzalari) bir y o ‘nalishli (slyuda), ikki y o ‘nalishli 
(ortoklaz) uch y o ‘nalishli (kalsit, galenit, galit), to ‘rt y o ‘nalishli (flyuorit), 
olti y o ‘nalishli (sfalerit) b o ‘ladi.
Ulanish tekisligini makroskopik usul bilan aniqlash imkoniyati 
b o ‘lmagan 
hollarda sinish yuzalarining tuzilishi o ‘rganiladi. Singan 
yuzalar tuzilishi chig‘ 
anoqsimon (kremen, oltingugurt), tolasimon, 
zinasimon, g ‘adir - budur (notekis), uzun ustunsimon k o ‘rinishlarda 
b o ‘lishi mumkin.
Minerallarning qattiqligi. 
Qattiqlik deb, minerallning tashqi 
mexanik ta'sirga qarshilik k o ‘rsata olish qobiliyatiga aytiladi. Minerallarni 
amaliy o ‘rganishda keng qo‘llaniladigan F.Moos (1773- 1839y.y.) 
tomonidan ishlab chiqilgan o ‘n balli shkaladan keng foydalaniladi. (
1
- 
jadval). Bu usul yordamida minerallning qattiqligini aniqlash uchun 
Qattiqlik shkalasi 
1-jadval
at 
at 
roi 
ttiq
ik
Mineral nomi
Mineral tarkibi
1
Talk
Mg3[Si4 O 10 ][OH]2
2
Gips
CaSO
4
2
H
2
O
3
Kalsit
CaCO
3
4
Flyuorit
CaF
2
5
Apatit
Ca
3
[PO
4
]
3
[F,C
1
]
6
Ortoklaz
KAlSi3O8
7
Kvars
SiO
2
8
Topaz
Al
2
[SiO4 ](F,OH
) 2
9
Korund
Al
2
O
3
1 0
Olmos
S
qattiqligi ma'lum b o ‘lgan etalon minerali bilan aniqlanayotgan mineral 
tirnaladi. F.Moos shkalasining etalonlari sifatida qattiqligi I dan 10 gacha 
b o ‘lgan minerallar qabul qilingan. Qattiqlikni Moos shkalasi b o ‘yicha 
aniqlash nisbiy xarakterga ega. Maxsus qattiqlikni aniqlovchi asboblarda 
etalon minerallarining qattiqligini aniqlniashiga k o ‘ra kalsitning qattiqligi
8

---

46 marta, kvarsniki 450 marta, olmosniki 4000 marta tal'knikidan kattadir. 
Aniqlanayotgan 
minerallning 
qattiqligi 
shu 
minerallning 
etalon 
minerallardan qaysi birini tirnay olishini sinab k o ‘rish usuli bilan topiladi.
Masalan: aniqlanayotgan mineralimiz apatitni (qattiqligi 5) tirnab, 
o ‘zi ortoklaz (qattiqligi 
6
) bilan tirnalsa uning qattiqligini 5 bilan 
6
oralig‘ida b o ‘ladi. Qattiqlikni o ‘lchaydigan asbob qattiqlik o ‘lchovi 
(tverdometr) deyiladi. Uning shkalasida mineralning qattiqlik darajasini 
ju da aniq k o ‘rish mumkin. Ayrim 
hollarda 
asboblar 
b o ‘lmaganida, 
minerallarning qattiqligini qo‘l ostidagi mavjud narsalar yordamida ham 
aniqlash mumkin. Buning uchun biz yum shoq qalamning qattiqligi -1, 
tirnoqniki - 2-2,5, mis tanganiki - 3, mixniki (temirdan qilingan) - 4-4,5, 
uchli pichoq yoki shisha sinig‘iniki 5-6, p o ‘lat egovning qattiqligi 7 ga 
tengligini bilishimiz kifoya.