1-Mavzu : Kon ishlarining mohiyati, asosiy tushunchalar va atamalar. Reja

V=Bd2lgP*Ld / 4

Karyer tubining optimal holatlarida foydali qazilmani maksimal qazib olish hajmi quyidagi formula bilan aniqlanadi:

x ga nisbatan kerakli o’zgartirishlami amalga oshirib va qabul qilingan tenglamani bajarib, quyidagini qabul qilamiz:
x = ((mr - B t, ) ( tg 0 , - tgPH)) / (2tgfi, )

ifodalardan cho’zilmagan foydali qazilmaning minimal hajmini aniqlash uchun quyidagi formulaga egabo’lamiz:

V= (Bd)2lgP„Ld

Karyer tubining optimal holatlarida foydali qazilmani maksimal qazib olish hajmi quyidagi formula bilan aniqlanadi

2. 
   Kon ishlarining tugallanish vaqtiga karyer bortlarining qiyalik burchaklari bortlaming tuzilishi va ularni hosil qiluvchi tog’ jinslarining turg’unlik holatlari bilan belgilanadi. Karyer bortining tuzilish holatiga pog’onalar qiyaliklari, himoya va transport bermalari, kapital transheyalar asosi kiradi (1.9-rasm.). Karyer bortining qiyalik burchagi (gradus) quyidagi formula bilan aniqlanadi:
   

P = arctg

bunda, H K- karyer chuqurligi, m;

K~ pog’ona balandligi, m;
a - pog’onaning qiyalik burchagi, gradus;
'£ h yc tga,^jbn, ^ jbm,'£ b , m- mos ravishda, himoya bermalari, transport bermalari,

kapital transheya asoslarining gorizontal joylashishi bo’yicha yig’indi kenglikJari.

Transport bermasining kengligi (m) quyidagi formula bilan aniqlanadi (1.10-rasm.):
bm=z +T +k
z =hy(ctga,-ctgae)

Bunda, z - o'pirilishi murnkin bo’lgan prizma asosi kengligi, m;

a ,- pog’onaning tabiiy qiyalik burchagi, gradus; af - ishchi pog’onaning qiyalik burchagi, gradus; T=4-7,5 - transport yo’lining kengligi, m;
k=0.5-0.7 - kyuvet kengligi, m.
bm kattaligi karyer transportining turiga va harakatlanish jadalliligiga bog’liq bo’ladi. Avtomobil transportida bu kattalik mos ravishda bir va ikki yo’lli harakatlanishda 5-10 va 8-20m bo’ladi. Temiryo’l transportida bir yo’lli harakatlanishda 8m ga teng, ikki yo’llida e s a - 12-14m.

Karyer bortining maksimal darajada mumkin bo’lgan qiyalik burchagi xavfsizlik faktori bo’yicha asosan, bortda joylashgan tog’ jinsining bir jinsliligi va fizik-texnik xarakteristikasiga bog’liq bo’ladi. Chuqurlikning oshishi bilan karyer bortining turg’unligi o’zgaradi. Hisoblash yo’li bilan aniqlangan karyer bortining qiyalik burchagi taxminiy bo’ladi va kon ishlarini olib borish vaqtida aniqlanadi. Taxminiy hisoblashda Giproruda ma’lumotlaridan foydalanish mumkin
Bort konstruksiyasi va unda joyldashgan tog’ jinsining
shartidan kelib chiqqan holda, aniqlangan qiyalik burchagi qiymatidan zarur bo’lgan xavfsizlik darajasi va karyerning tugal chegarasida ochish ishlarining minimal hajmini ta’minlovchi minimal qiymat qabul qilinadi. Ta’kidlash joizki, 200m karyer chuqurligida karyer borti qiyaligining bir darajaga o’zgarishi va qiyalik burchagi 35-45° da, qoplovchi tog’ jinsining 1km bortga 0.8-1 mln..u3ga oshishi mumkin.
Karyeming ish olib boriladigan bortining qiyalik burchagi 10-20° oralig’ida bo’ladi. Vaqt ichida bortning qiyalik burchagining vaqt bo’yicha o ’zgarishi karyer tugal konturida qoplovchi tog’ jinsi hajmining o’zgarishiga ta’sir qilmaydi, biroq, u qoplovchi tog’ jinsining joriy hajmining o ’zgarishiga ta’sir qiladi, bu esa o ’z o’m ida uzoq vaqt davomida yillik qoplovchi tog’ jinsi hajmini taqsimlashga yordam beradi.

3. 
   Foydali qazilmalar zaxirasi mumkin bo’lgan qazib olish masshtabi, karyeming amal qilish muddali va qazib olishning iqtisodiy ko’rsatkichlari bilan aniqlanadi. Razvedka qilingan kon konturidagi foydali qazilma zaxiralari geologik zaxira deyiladi. Foydali qazilmalaming geologik zaxiralari uning xalq xo ’jaligi kerakliligiga ko’ra balansli va balansdan tashqari turlarga bo’linadi. Balans zaxiralari deb ulami qazib olishning hozirgi vaqtda konditsiya talablarini qanoatlantiruvchi ekanligi tushuniladi. Ulami qazib olish iqtisodiy jihatdan maqsadga muvofiq bo’ladi. Balansdan tashqari zaxiralar deganda, ayni vaqtda qazib olish kam miqdorda, kon uyumining kam quvvatida va ekspluatatsiya qilishning murakkab sharoitlari natijasida iqtisodiy jihatdan muvofiq bo’lgan zaxiralar tushuniladi.
   

Sanoat zaxiralari - bu karyeming amal qilish muddatida yer q a’ridan qazib
olinishi kerak bo’lgan balans zaxiralarining qismidir. Karyeming sanoat zaxiralari balans zaxiralaridan loyihaviy yo’qotilishlami ajratib tashlagan holda aniqlanadi. Loyihaviy yo’qotilish - yer qa'riga qaytarib joylashtirilmaydigan qilib loyihalangan balans zaxiraning bir qismidir. Karyerlarda yo’qotilishlar 3- 10% ni tashkil qiladi. Karyer qurilish davrida yer qa’ridan qazib olingan sanoat zaxiralarining bir qismi yo'ldosh qazib olish deyiladi, sanoat zaxiralari va yo’ldosh qazib olishlar orasidan farq ekspluatatsion zaxiralar deyiladi.

4. 
   Bir necha holatlarda qoplovchi tog’ jinsi hajmi ko’p holatlarda foydali qazilma hajmidan ko’p bo’ladi va bu ko’rsatkich konlami ochiq usulda qazib olishning texnik-iqtisodiy jihatdan muvofiqligini ko’rsatadi. Karyer konturida qoplovchi tog’ jinsi hajmi quyidagicha aniqlanadi:
   

K = K – K

5. 
   Karyeming yyer yuzasi bo’yicha kaiyyer osti o’lchamlari, uning chuqurligi va bortlarining qiyalik burchaklariga bog’liq. Karyeming yyer yuzasidagi o’lchamlari analitik formulalar yordamida (yyer yuzasining tekis maydoni da) yoki grafik formulalar bilan aniqlanadi. Karyeming o ’zgaruvchan N chuqurligi bo’yicha karyerdagi kon massasining birinchi keltirib chiqarilgan hajmiy qiymati, balki qirqim maydonini ( л 2) ham ko’rsatadi:
   

_dn = 5 + PHc‘80v +* H 2ctg2pv
tenglamasiga karyer chuqurligini qo’yib, karyer maydonining yyer yuzasidagi kattaligini aniqlash formulasiga ega bo’lamiz.
Karyeming yyer yuzasi bo’yicha tugal chegarasidagi uzunligi L (m) va kengligi B, (m) quyidagi formula bilan aniqlanadi:
L' =Lj+2H'Ctgfr B'=Bd+2H'Ctgf}'