1-Mavzu : Kon ishlarining mohiyati, asosiy tushunchalar va atamalar. Reja

7-Mavzu : Ochiq kon ishlarining asosiy bosqichlari.

REJA :
1 Kon ishlarining ko’rinishlari va davrlari
2. Ochiq kon ishlarining rivojlanish tartibi
3.Kon-qurilish ishlari.
4.Eksplutatsion kon ishlari.


Kon ishlarining ko’rinishlari va davrlari
Yangi konlarni yoki karyer maydonlarining navbatdagi bo’laklarini o’rganish sirtni tayyorlashdan boshlanadi. U daryolarni, ariqlarni, ba’zi hollarda ko’llarni tarmoqlash, o’rmonlarni kesish va to’nkalarni kovlash, karyer maydonini zovur tarmoqlari vositasida yuqori suvlardan chegaralash bo’yi
cha maxsus, ba’zan qimmatli yirik muhandislik ishlari o’tkazilishidan iborat bo’ladi. Sirtning tayyorlanishi shuningdek keyinchalik yer qatlaminidan foydalanish uchun olib tashlash va qatlamlash, sirtning tekislanishi, kon qurilmasining montaji uchun maxsus maydonchalarni yaratish, birlamchi avtomobil yoki temir yo’llarning kon qismlari va bo’laklariga kirishlarini qurishni o’z ichiga oladi. Odatda sirtning tayyorlanishi bilan bir vaqtda karyer maydoni yoki alohida bo’laklar ichida
jins massivni quritish bo’yicha maxsus ishlar bajariladi. Zarur paytlarda, jinslarning buzilish va o’pirilishga moyilligi bo’lganida jins massivi chetki bo’laklarini mustahkamlash bo’yicha maxsus ishlar amalga oshiriladi.
To’liq yoki qisman bajarilgan sirtning tayyorlanishi va konning quritilishi kon-kapital ishlarini boshlash imkonini beradi. Ularga qoplaydigan jinslarni olib tashlash, kapital, kesik transheya va kotlovanlar, shuningdek loyiha bilan mos keladigan yuza va olish ishlarini tizimli ishlab chiqarishni boshlash imkonini beradigan ko’tarma yaratish ishlari tegishli.
Karyerni qurish davridan uni foydalanishga topshirishgacha
bajariladigan kon-kapital ishlarini kon qurilish ishlari deb atashadi. Ularga shuningdek karyerni qurish davrida olish ishlari (yo’l-yo’lakay olish) va transport kommunikatsiyalarini qurish bo’yicha ishlar kompleksi tegishli.
Kon-qurilish ishlarining iqtisodiy o’ziga xosliklari:
Kon-qurilish ishlariga barcha harajatlar kapital mablag’larga tegishli;
Kon-qurilish ishlariga (1 m3ga) solishtirma harajatlar karyerdan foydalanish davridagi kon ishlaridan ko’p, ayniqsa ular tomonidan loyiga mos ishlab chiqarish quvvatiga erishilganida. Shuni hisobga olgan holda kon-qurilish ishlarini foydali qazilmalarni olishni ta’minlash uchun zarur bo’lgan minimal hajmda bajarish maqsadga muvofiq: tasdiqlangan loyihada ko’rsatilgan, yo karyerning loyihaviy to’liq quvvatida,yo bu quvvatning bir qismida (ko’pincha 30 dan 60 % gacha).
Foydalaniladigan kon ishlari quyidagilarga ajratiladi:
Foydali qazilmani ishlab chiqishga tayyorlangan va ochilgan zahiralarini yaratish bilan bo’sh jins va nokonditsion foydali qazilmalarni olish va ag’dargichlarga ko’chirilishidan iborat
bo’lgan ochish ishlari.
Olingan foydali qazilmalarni chiqarish va ombor yoki iste’molchiga yetkazishdan iborat bo’lgan olish ishlari.
Foydalaniladigan kon ishlari tarkibiga shuningdek foydali qazilma ochilgan zahiralarini tozalash, transport kommunikatsiyalarini tuzish, olish va ochish ishlari frontining uzunligini oshirish uchun ochilgan kamarlarda kesilgan transheyalar navbatdagi bo’lagini o’tkazish va karyerning kamar xo’jaligini rivojlantirish bo’yicha ishlar kiradi.
Kon-kapital ishlari quriladigan obyektlar uchun o’rnatilgan tartibda Qurilish banki loyihasiga ko’ra moliyalashtiriladi: foydalanish kon ishlari mavjud korxonalar uchun o’rnatilgan
tartibda sanoat banki tomonidan moliyalashtiriladi.
Karyerni to’liq loyiha quvvatisiz foydalanishga topshirgandan so’ng barcha kon ishlari foydalanishga tegishli bo’ladi yoki foydalanish ishlari bilan bir qatorda bir vaqtning o’zida karyer
maydonining navbatdagi bo’laklarida kapital ishlari bajarilishda davom etadi.
Foydali qazilmani ishlab chiqarishga tayyorlangan va ochilgan zahiralari kon ishlari frontining uzunligining oshirilishi bilan foydalanishga karyerning navbatdagi bo'laklari topshiriladi. Shunday qilib, bosqichma-bosqichkaryerning ishlab chiqarish quvvati loyiha darajasigacha yetkaziladi. Karyerni foydalanishga topshirish davridan ular tomonidan loyiha quvvatiga erishilgunigacha bo’lgan davrni ko’pincha karyer loyiha quvvatini egallash davri deb atashadi. Kiritiladigan quvvat (to’liq loyihali
yoki alohida navbat –foydali qazilma bo’yicha boshlanadigan kompleks) 5 dan 30 mln t/yiliga va undan ortig’iga o’zgargunicha uning egallanish normativ muddati 9 dan 24 oygacha o’sadi.
Ochadigan va kesik kon ishlab chiqarishlarini yaratish bo’yicha ishlar kon-tayyorlash ishlari deb ataladi. Karyer faoliyat davri (qurilish yoki foydalanish) va moliyalashtirish manbaiga qarab (kapital mablag’lar yoki mavjud korxonaning asosiy faoliyati hisobiga) kon-tayyorgarlik ishlari kon-kapital yoki foydalanish ishlariga tegishli bo’ladi. Ba’zi holatlarda karyerning loyihali quvvati egallanganidan so’ng foydalanish davrida o’tkaziladigan kon-tayyorgarlik ishlari kon-kapital ishlariga tegishli bo’ladi. Kon-kapital ishlariga shuningdek quritish, ko’pincha navbatdagi suv pasaytiruvchi chuqurlarni burg’ilash, yer osti drenash lahimlar va yo’llarni qurish bilan bog’liq foydalanish davrida davom ettiriladigan ishlar tegishli bo’ladi. Kon haqida qo’shimcha razvedka ma’lumotlari o’rnatilgan va foydali qazilmalar zahirasi qayta tasdiqlanganida, ayniqsa loyiha grafigiga ko’ra bir kon ishlari bosqichidan boshqasiga
o’tishda kon va transport qurilmalarini almashtirish, ochuvchi lahimlar va ag’dargichlarni qayta tuzish va karyerning ishlab chiqish quvvatini o’zgartirish bilan karyer xo’jaligini qayta tuzish zaruriyati tug’iladi. Qayta tuzish bo’yicha ishlar kon
-kapital ishlarga tegishli bo’ladi va maxsus tasdiqlangan loyihalar bo’yicha amalga oshiriladi.
Odatda zahiralarning tugashi yoki ishlab chiqishning yer osti usuliga o’tish zaruriyati bilan bog’liq bo’lgan konni ochiq ishlab chiqarilishining yakuniy bosqichi ba’zan bir necha yil davom
etadigan kon ishlari “o’chish” davri hisoblanadi. Ochiq kon ishlarining rivojlanish tartibi Ochiq kon ishlarining rivojlanish tartibi ixtiyoriy o’rnatilishi mumkin emas. U mantiqiy natija hisoblanadi va birinchi navbatda ishlab chiqiladigan kon tipi, sirt relyefi, yotiqlik shakli, sirtning ustun bo’lgan darajasiga nisbatan yotiqlik holati, uning yiqilish burchagi, quvvati, qurilishi, yuza jinslarni tiplari va foydali qazilmalarning sifati bo’yicha taqsimlanishiga bog’liq bo’ladi.
Navbatdagi mantiqiy natija ochiq kon ishlari lahimsi ko’rinishini tanlash hisoblanadi: sirtli, chuqur, kon, kon usti-chuqur yoki suv osti. Muhokamaning boshqa bosqichi karyer maydoni –uning ehtimoli bo’lgan chuqurligi, tub va sirt bo’yicha o’lchamlar, bort qiyalik burchagi, shuningdek kon massasi va foydali
qazilmalarning umumiy zahirasi haqida yechimlar (oldindan) hisoblanadi. Shuningdek foydali qazilma iste’molchilari, ag’dargichlar, dum saqlagichlarni joylashtirish ehtimoli bo’lgan joylar va ularni taxminiy kattaligi o’rnatiladi, bu karyer yuklarini yo’naltirish va ko’chirish yo’llarining imkoni bor joylarini belgilash imkonini beradi. Ko’rsatilgan muhokamalar asosida karyer maydonining imkoni bo’lgan o’lchami, uning sirt relyefi bilan bog’liq joylashuvi, shuningdek bo’lajak korxona kon tarmoqlarining taxminiy konturlari o’rnatiladi. Faqatgina shundan so’ng karyerning davlat rejasi bo’yicha zarur quvvatini hisobga olgan holda karyer maydoni ichida kon ishlarini rivojlantirish tartibi bo’yicha masalalarni yechishga kirishishadiko’rsatilgan. Yo’naltirgichlar bilan tekis sirt sharoitlarida turli yotiqlik shakllari uchun kon ishlari siljish yo’nalishi tasvirlangan. Karyerni foydalanishga kiritishni tezlashtirish va kapital harajatlar darajasini qisqartirish uchun kon ishlarini bo’lajak davrlarda ischi gorizontlarni ochish bo’yicha ehtimoli bo’lgan yechimlar va kon ishlari kompleks mexanizatsiyasining yuqori darajasini
ta’minlaydigan ishlab chiqish tizimini hisobga olgan holda kon
-qurilish ishlarining imkoni bo’lgan minimal hajmida foydali qazilma yotiqligi sirtga yaqin bo’lgan joydan boshlashadi.
ishlar fronti mos ravishda karyerning uzun o’qi yonida, qisqa o’qi
yonida, konsentrik va ellips bo’yicha joylashtirilgan.
Ochiq kon ishlarining asosiy maqsadi –foydali qazilmalarni yerdan yuza jinslarni yotiqligini qoplaydigan va aralashadigan katta hajmlarini bir vaqtda olish –yetakchi va eng qimmat
ochiq kon ishlari jarayonini aniq va yuqori tejamkorlikda tashkil qilishda erishiladi –kon massasini zaboylardan ombor va ag’dargichlarda qabul qilishpunktiga ko’chirish. Ko’chirish jarayonining effektivligiga foydali qazilma va yuza jinslarning mavjud turg’un yuk oqimlarinitashkil qilish bilan erishiladi, ularda karyer maydonining ishchi gorizontini ochish, shuningdek foydalaniladigan transport vositalari quvvati masalalari yechiladi.