1-Mavzu : Kon ishlarining mohiyati, asosiy tushunchalar va atamalar. Reja

9-Mavzu : Kapital, yarimtransheyalar o`lchamlarini aniqlash.



REJA :

1. 
   Kapital va kesuvchi transheyalar.
   
2. 
   Kapital transheyaning hajmini aniqlash.
   
3. 
   Kapital transheyalar tizimi.
   

Ochiq kon ishlarini amalga oshirishda ikki turdagi kon lahimlari qo’llaniladi.

- kapital va kesuvchi transheyalar.
Kapital transheyalar - qiya ochiq kon lahimlari va ular ishchi gorizontlami ochish uchul qo’llaniladi. Maydonning relyefidan kelib chiqqan holda kapital transheya trapestiya ko’rinishida ko’ndalang kesimli yoki to’g’ri bo’lmagan uchburchaksimon bo’lishi mumkin (to’rtburchak). Kapital transheyalar uzoq vaqt xizmat qiladi va ularda transport aloqalarini joylashtirish uchun mo’ljallanadi.
Kapital transheyaning asosiy elementlariga uning asosining kengligi B.„ , chuqurligi bo’ylama qiyaligi i.m, bortlar qiyalik burchaklari atm, rejadagi uzunligi L^m va qurilish hajmi Vlm kiradi

K apital transheyaning um um iy ko’rinlshi (a) va rejasi (b)

Kapital transheyaning asosining kengligi yoki tanlanadigan transport vositasiga ko’ra yoki uning o’tish usuliga ko’ra aniqlanadi. Kapital transheyaning asosining minimal o’lchami transport vositalarining ko’ndalang kesimiga, transport vositalari orasida xavfsiz masofaga, maydonlaming ko’ndalang o’lchamlariga, kyuvetlar va boshqa transport aloqa vositalari o ’lchamlariga mos bo’lishi kerak. Bu ko’rsatkich transheyani belgilangan texnologik sxema va foydalaniladigan uskunalarga mos holda o’tishni ta’minlashi kerak (bo’lim 6.8).
Kapital transheyaning chuqurligi kapital transheyaning ust qismi (yer yuzasida transheyaning boshlanish joyi) va ochuvchi ishchi gorizont orasidagi ayirmasiga teng bo’lishi kerak. Bitta pog’onani ochishda kapital transheyaning chuqurligi ochuvchi pog’onaning balandligiga teng bo’lishi kerak.
Kapital transheyaning bo’ylama qiyaligi qo’llaniladigan karyer transportiga ko’ra tanlanadi. Bo’ylama qiyaligiga ko’ra kapital transheyalar qiya va tik qiya bo’ladi
Kapital transheyalaming borti qiyalik burchagi uning ishlash davri, tog’ jinsining fizik-texnik xususiyatlariga, ulaming namlanganlik darajasiga ko’ra tanlanadi. Bu ko’rsatkich uning bortlarining turg’unligini ta’minlashi kerak. Kapital transheyalaming uzoq vaqt xizmatida maydalangan va yarim qoyasimon tog’ jinslarida o ’tilgan kapital transheyalarda uning qiyalik burchagi tog’ jinslarining tabiiy yotish burchagidan ko’p bo’lmasligi kerak. Qoyasimon tog’ jinslarida bu ko’rsatkich 50-60° bo’ladi.

Kapital transheyaning uzunligi (m) uning qiyaligi va chuqurligining ko’paytmasiga teng:
L,m- 1000Я/f .
Kapital transheyalarning qurilish hajmi bir necha yuz ming metr kubni tashkil qiladi. Transheyaning hajmidan uni mexanizatsiyalash, texnologiya va o’tish vaqti bog’liq.
Kapital transheyalarning joylashuviga ko’ra kaiyeming oxirgi konturiga qarab ular tashqi joylashgan va ichki joylashgan bo’ladi .Tashqi joylashgan transheyalar karyer konturidan tashqarida bo’ladi. Ichki transheyalar karyeming ichki konturida bo’ladi. Ichki joylashgan kapital transheyalar ishchi va ishchi bo’lmagan bortlarda joylashadi. Uning gorizonti qazilish boshlanishidan keyin kapitla transheya simmetrik bo’lmagan ko’rinishga keladi. Kapital transheyaning ichki joylashuvida karyer bortining joylashuvi bilan transheya ham o’z joylashuvini o’zgartiradi va siljuvchi s ’ezd deb ataladi.
Kesuvchi transheyalar - gorizontal ochiq kon lahimlari (kam hollarda
bo’ylama qiyaligi 5-10 %o, bu suv oqishi uchun qilinadi, ular ochilgan kon

lahimlarini qazib olishga tayyorlashga xizmat qiladi, ya’ni pog’onalarda ish frontini hosil qilish uchun. Pog’onani qazib olish kesuvchi transheyaning bir yoki ikkala bortini qazib olish bilan boshlanadi. Shu sababli kesuvchi transheya
- bu pog’onani qazib olishning birinchi davrigacha mavjud bo’ladigan vaqtinchalik kon lahimi. Kesuvchi transheya kapital transheyaning shu gorizontni ochuvchi davomi hisoblanadi va karyer konturlari ichida o’tkaziladi Tik qiya qazilmalami qazib olishda kesuvchi transheya qazilmaning yotishiga parallel holda o ’tkaziladi. Kesuvchi transheyaning asosining kengligi transheya o’tilgandan keyin birinchi qazilma hosil qilingan davrgacha transportlaming erkin joylashuvini ta’minlanishi bilan o’lchanadi. Uning bortlari qiyalik burchaklari tog’ jinsining fizik-texnik xususiyatlariga ko’ra ishchi pog’onaning qiyalik burchagiga teng bo’ladi. Agar kesuvchi transheyaning bir borti karyeming ishchi bo’lmagan bortining qismi bo’lsa, unda bort qiyalik burchagi ishchi bo’lmagan bort qiyaligiga teng bo’ladi.

Bunda, Spnl- kesuvchi transheyaning ko’ndalang kesim yuzasi, мг; Lrm- kesuvchi transheyaning uzunligi, m.
K apital v a q irq im tran sh ey an in g um um iy k o 'rin ish i (a) va rejadagi k o ’rinishi (b):
1 - 2 - kesuvch transheya; 2 - 3 - kapital transheya; 4 - karyer maydonining konturi
Qirqim transheyaning bitta bortini qazib olganda (transheya karyer konturi bo’ylab joylashgan), uning ko’ndalang kesim yuzasi quyidagicha aniqlanadi:
S = [ 2 Я + Hp. ( Ctgapmp + ctga ) ] ,

Bunda, Hpm- kesuvchi transheyaning chuqurligi, m; Я ,, - kesuvchi transheya asosining kengligi, m;

apmp, afmu- mos ravishda ishchi va ishchi bo’lmagan kesuvchi transheya bortining qiyalik burchagi, daraja.
Ikkita bortni qazib olishda (transheya karyer konturi ichida joylashgan):
S -H , m[*rm+Hr JXgarmr)

KAPITAL TRANSHEYALAR TIZIMI
Zamonaviy karyerlarda pog’onalar soni IS va undan yuqorini tashkil qiladi. Karyeming oshchi gorizontlarini ochishga xizmat qiluvchi kapital transheyalar kapital transheyalar tizimi deb ataladi. Tizimga kiruvchi kapital transheyalaming joylashuviga ko’ra va ular orasida texnologik aloqaga ko’ra alohida, umumiy va guruhli turli joylashuvli kapital transheyalar tizimi mavjud.
Karyer maydonini alohida kapital transheyalar tizimi bilan ochishda karyerda ochilgan har bir transheya alohida bo’ladi va boshqalari bilan aloqaga ega bo’lmaydi . Yuk aylanmasi bunday holatda ajratilgan bo’ladi.
Karyer maydonini umumiy kapital transheyalar tizimi bilan ochishda yuk aylanmasi bir yo’nalishda bo’ladi . Umumiy kapital transheyalar tizimida ulaming ochilishidagi bir biriga hos xususiyati bu ulaming qadamsimonligida ulaming tashqi joylashuvida umumiy ko’ndalang kesmi yuzasidir. Kapital transheyalaming ichqi joylashuvida yuqorida joylashgan kapital transheyaning pastki gorizontida barcha yuklaming bir yo’nalishdaligidir.
Karyer maydonini gurug’Ii kapital transheyalar bilan ochishda barcha karyer pog’onalari sifat va son bo’yicha bir necha guruhga ajratiladi (misol uchun, ochuvchi va qazib olish pog’onalari guruhi). Har bir pog’onalar guruhi o’z ochish kapital transheyalar tizimi bilan ochiladi. Pog’onalar guruhini ochuvchi umumiy transheyalar o’zaro bog’lanmagan. Karyer mayonini guruhli kapital transheyalar tizimi bilan ochish alohida va umumiy kapital transheyalar bilan ochishni o 'z ichiga oladi va ular orasida oraliq joyni egallaydi. Har qanday kapital transheyalar tizimida agar zarur bo’lsa butun ochishni, oraliq ochiq ish frontini hosil qilishni amalga oshirish mumkin. Bunday holatda ochuvchi gorizontlarda bitta transheya bo’sh transport vositalarini olib kirish uchun, ikkinchisi esa - kon massasini tashishga xizmat qiladi.



Rasm. Um um iy kapital tran sh ey a lam ing tash q i (a) va ichki (b) joylashuv tizimi

1. 
   KAPITAL TRANSHEYANING HAJMINI ANIQLASH
   

Kapital transheyaning qurilish hajmi ( m 1) transheyani asosini tashkil qiladigan geometrik tanalar hajmining yig’indisi bilan aniqlanadi. Gorizontal yuzada qurilish hajmi ( m*) quyidagi formula bilan aniqlanadi:
Ужт=А +2 Б+С+ 2 й
Bunda, A - Hwm/ balandlikdagi to’g’ri burchakli prizma yarmi hajmi, uning asosida B, J l m. maydonli to’g ’ri burchak yotipti, м3;
л =в.тн г, т1Ъ
В - Ч,тЧ balandlikdagi piramida hajmi, uning asosida maydonli uchburchak yotipti, м5
balandlikdagi to’g’ri burchakli prizma yarmi hajmi, uning asosida BtmHxm maydonli to’g ’ri burchak yotipti, m 1;
C =B _ H lJ 2 ,g a
radiusli doira yotgan konusning to’rtdan bir qismi hajmi;

2D =x H ,m/6tg1a ,m

С va D bilan hosil bo’ladigan qiymat qiya kapital transheyalar uchun uncha kattamas va ulami hisobga olmasa bo’ladi.