L.D.
Stolyarenko psixologiyaning fan sifatidagi rivojlanishini to‘rt bosqichga
ajratadi
.
Birinchi bosqich.
Psixologiya – ruh haqidagi fan (Arastu). Psixologiyaning
bunday ta’rifi ikki ming avval keltirilgan edi. Ruhning mavjudligi bilan inson
hayotidagi barcha noma’lum hodisalarni tushuntirib berishga urinar edilar
.
Ikkinchi bosqich.
Psixologiya – ong haqidagi fan (R. Dekart, B. Spinoza, D.
Lokk, G. Leybnits, D. Gartli). XVII asrda tabiiy fanlar rivoji bilan yuzaga keldi.
Fikrlash, sezish, xohishga bo‘lgan layoqat ong deb ataldi. O‘rganishning asosiy
metodi bo‘lib, insonning o‘zini kuzatishi va voqelikni bayon etishi hisoblanar edi.
Uchinchi bosqich.
Psixologiya xulq-atvor haqidagi fan sifatida XX asrda
paydo bo‘ldi (D. Uotson, E. Torndayk). Psixologiyaning vazifalari – tajribalar
qo‘yish va bevosita ko‘rish mumkin bo‘lganlarni, aynan, insonning xulq-atvori,
harakatlari, ta’sirlanishga javoblarini kuzatish (harakatlarni keltirib chiqaruvchi
motivlar hisobga olinmas edi).
To‘rtinchi bosqich.
Psixologiya ob’ektiv qonuniyatlarni, psixikaning faoliyat va
ifodalanish mexanizmlari, shuningdek, faktlarni o‘rganuvchi fan sifatida.
Psixologiya fanining yirik ilmiy yо‘nalishlari va maktablari (biologik,
evolyusion, genetik, bixeviorizm, kognitiv, ijtimoiy -madaniyat).
Psixologiya fanining rivojlanishi qator bosqichlarni o‘z ichiga qamrab olib, bu
davrlarda samarali tadqiqot ishlari olib borilgan. Aynan tadqiqot ishlarini samarali
bo‘lishi uchun fan doirasida tamoyillarni ishlab chiqish uchun zarurat sezila
boshladi. Bu boradagi ishlar Amerika va boshqa chet el psixologiyasi yo‘nalishlari
namoyondalari tomonidan ilgari surildi. XX asr boshlarida bixeviorizm, freydizm
yo‘nalishlari vujudga kelgan edi. Bixeviorizm yo‘nalishi hayvonlarda o‘tkazilgan
kuzatishlar natijasiga asoslangan bo‘lib, uning namoyondalari E.Torndayk va
Dj.Uotsonlar hisoblanadi. «Bixeviorizm» ingliz tilida “hulq-atvor” degan ma’noni
bildiradi. Bu oqim psixika va ongni inkor qilib, hulq bilan tashqi muhit o‘rtasidagi
munosabatlarni, qonuniyatlarni tekshirishni taklif qiladi. Ularning fikricha,
psixologiyaning vazifasi stimulga (qo‘zg‘atuvchi), ya’ni sezgi a’zolariga ta’sir
qilayotgan qo‘zg‘atuvchiga o‘q otish, unga qanday javob reaksiyasi bo‘lishini, yoki
bunday reaksiyani qanday stimul tug‘dirishini oldindan aytib bera olishdan iborat.
Bixevioristlarning formulasi «S -> R» dir.
Freydizm yo‘nalishiga venalik psixiatr Z.Freyd asos solgan. Uning fikricha,
odam mohiyatiga ko‘ra hayvonga o‘xshaydi. Odamning xulq-atvori va xarakatlari
ikkita tamoyilga: rohatlanish va reallik tamoyiliga bo‘ysundirilgan bo‘ladi. Bu oqim
ham insonning ongiga ishonmaydi Z. Freyd o‘zining psixologik nazariyasini odam
haqidagi, jamiyat va madaniyat haqidagi umumiy ta’limotga aylantirib, g‘arb
mamlakatlarida katta e’tibor qozondi.
4
Bu yo’nalish psixologiya tushunchasiga mutlaqo yangi nazariyalarni ,
strukturalizm,
funksionalizm,
bixeviorizm
yoki
geshtal-psixologiya
yo’nalishlarining odam ruhiyati tushunchalariga qarama-qarshi fikrlarni olib keldi.
Keling bu qarashlar haqida so’z yuritsak:
1.Behushlik dunyosi Freyd to’kidlardiki hayotda psixologik jarayonlar ong
bilan, ya’ni inson hushida bo’lgan vaqtdan ko’ra ancha ko’proq.Inson hushi
psixologik hayotining atigi o’ndan bir qismini tashkil etadi. Aslida bundanda
kuchliroq psixologik jarayon mavjud . Bu keng tushuncha insonning psixologik
hayotida yashirin va erishib bo’lmaydi. U barcha yashirin hohish va istaklarni
tuyg’ularni , motiv va tajavuzkorlik kabi xususiyatlarni o’z ichiga oladi. Inson
psixologik hayotining eng katta qismini mana shu yashirin psixologik jarayon olib
boradi.Ruhiyat bilan bog’lik bo’lgan barcha muammolar yechimining kaliti ongsiz
ravishda ongli ravishga o’tish darajasini ta’minlab berishdir.
2.Psixoanalitik metod: Freyd katta yoshdagi odamlarning ruhiyatidagi
muammolar ularning yoshligidagi yoddan chiqqan kechinmalar sabab bo’lishini
ta’kidlab o’tgan. U ruhiyat bilan bog’lik muammolarni yechish uchun yangi g’ayri
tabiiy psixoanalitik metodni yaratdi.Bu metod o’z ichiga behushlik holatida analiz
jarayonini oladi.Mana shu maqsadda Freyd quyidagi metodlarni sanab o’tgan.(20
bet)
A)
Erkin uyishma . Bu metodda ular individni yotqizishib, uning miyasiga
ya’ni hayoliga nima kelsa shuni aytib berishi kerak bo’ladi.
B)
Tush Tahlili: Freydning fikricha orzu bu inson tetik vaqtidagi uning hohish
istaklarini yashirin ko’rinishi. Bu istak va kechinmalar inson tushida aks etadi.
4
S.K.Mangal: “General Psychology” 2013y.20-28р
Tushlarning taxlili inson ichidagi barcha haqiqiy tuyg’ularni chiqarib berishi
mumkin.
C)
Har kungi psixopatologiya tahlili yashirin xohish-istaklar yoki kechinmalar
behush vaziyatdagi ko’rinishini kundan-kunga psixopatologik nuqtai nazaridan
inson , hatti harakatlar orqali bilib olish mumkin. Masalan gapirish ohangidan ,
harakatlaridan.
3.Psixikaning tuzilishi Freyd uch xil tushunchani yaratdi , identifikator, ego va
super ego. Bu inson psixikasini tuzilishi, uning shaxsiyatini , ruhiyatini tushintirib
beruvchi tushunchalardir.
Identifikator inson shaxsiyatining eng chuqur va kam ma’lumotga ega bo’lgan
qismidir. U hech qanday realikka ham, qoidalarga ham ega emas.
Psixologiyani rivojlanishi ,tarixiy tasvirlanishi .
Ruhiyatning super ego etik ahloqiy qismi. Bu ideallik va haqiqiy reallik haqida
o”ylamaslik. Mukammallik bu uning maqsadi , lazzatlanishni qidirish yoki vayron
qilish emas . Barcha harakatlar Freydning fikricha id , ego , va super –ego o”rtasidagi
dinamik muvozanat tomonidan tushunarli bo”lishi mumkin. Idning talablari
o”zining muhtojlarini va appetiteni qoniqtirish bilan birga , o” sha vaqtda ikkalasini
tichlantiradi. Voqeylik nuqtayi nazari tomonidan identifikatorni boshqarish va
super egoni tinchlantirish uchun . Yaxshi tartibdagi inson o”z egosi tomonidan
boshqariladi , nevroz ayb xissidan tashvishlangan , uning super egosida chiqayotgan
; uning idi telbalik.
«Psixik tahlilning maqsadi muvozanatni tiklashdan iborat :Qayerda bo”lgan
bo”lsa o”sha yerda bo”lishi keak » . ( Freyd 1935).
Psixo- seksual rivojlanish : Freyd ko”rsatmasiga muvofiq jinsiy aloqa –
hayot biror ish qilish yoki hayotdagi fundamental maqomdir. Jinsiy aloqa faqatgina
kattalarga xos emas. Bolalarham boshidan jinsiy aloqa xohishida bo”lishadi. Bola
bir necha turli hil psixo-seksual quyidagi bosqichlardan o’tadi. (21bet)
A)
Oral bosqich : Freyd boyicha og’iz bolaning rohtlanishi uchun birinchi jinsiy
organ xisoblanadi. Avvaliga onaning ko’krgidan yoki butilkadan rohatlanadi. Keyin
uning o’rniga konfet , tayoqcha yoki o’z barmog’ini so’rish orqali rohatlanadi.
B)
Anal bosqich : Bu yoshda bolaning qiziqishlari og’iz bo’shlig’I va tarqtish
a’zolari bilan qo’shilib ketadi , yaniy anus yoki uretra. Bu bosqich , qoyida boyicha
ikki yoshdan uch yoshgacha bo’ladi.
C)
Genital bosqich : bu faza to’rt yoshdan bolaning o’zgaruvchan qiziqishlaridan
boshlanadi. Bu bosqichda bolalar ayollar va erkaklar o’tasidagi biologik farqlarni
bila boshlashadi va ular bilan uynab rohatlanishadi . Bu bosqich Freyd boyicha bir
necha hodisalarga sabab bo’lishi mumkin . Masalan: Qizlarda genrivatsiya va
elektrokompleks va o’g’il bolalarda kastrasiya va Edip kompleksi. Edip va elektro
faz haqida Freyd aytadiki : ular jinsiy qiziqish va lazzatlanishning natijasidir.
D)
Latent bosqich : Bu davr qiz bolalarda 6 yoshdan o’g’il bolalarda esa 7-8
yoshdan boshlanadi va balog’at yoshigacha davom etadi. Bu bosqichda o’g’il bolalar
va qizlar o’zining o’rtoqlari bilan birga bo’lishni maqul ko’rishadi .va hattoki
qarama qarshi jins vakillaridan nafratlanishlari ham mumkin .
E)
Fallik bosqichi : Pubertat fallik bosqichining yo’naltiruvchi nuqtasi
hisoblanadi. O’spirin bola va qiz endi qarama qarshi jins vakillariga o’zgacha
xissiyotni xis qila boshlashadi , o’zlarini o’zlari sevib qolishlari mumkin , turli hil
boyoqlarga o’z a’zolarini boya boshlashdi.
Shunday qilib Freyd o’z psixo tahlili orqali psixologiya sohasiga umuman
boshqa o’lchovni olib keldi. Uning oa inson fe’l atvoridagi total terminlar ( shu bilan
birga ongli , ongsiz va beixtiyor fe’l atvor ) psixika tuzilishi , repressiyani anglash,
katarsis ongsiz , psixo-seksual rivojlanishni namoyon bo’lishi sifatida va inson
hulqiga jinsiy aloqani loyiq o’rinda saqlashning ta’siri doimo maqtovda buladi.
Keyingi hodisalar yo’lida psixoanalistik harakat psixoanalizning rivojlanish
asosiatsiasini 1902 yilda shakllantirdi. 2 usul , individual psixologiyada Alfred
Adler (1370- 1937) va analitik psixologiyada ( 1875 – 1961 ) . Bu ikki yo’nalishda
ularni eslab o’tish zarur.
Boshqa esda qolarliklari: neo- Freydist ( yoki neo – Adlerian ) , yangi davrda
Anna, Karen Horni, Garri Stek Sallivan, Erix Frimm, Erikson va Xayns Xartmannlar
say harakati bilan an’anaviy psixoanalistik nuqtai nazarga kichik o’zgarishlar
kiritishdi. Asosan deemfizin roli yoki jamiyat rolida jinsiy aloqa va stress. (22 bet)
Mutlaqo bu tushunchaga qarshi bo’lgan, zamonaviy psixologiya inson
ruhiyatiga yangi tushuncha va nazariyalarni kiritdi.
Biroq mana shu yo’nalish bilan bir qatorda psixoanaliz va bixeviorizm
yo’nalishlarini bir xil xususiyat va kuchga egaligi uchun qoyishimiz mumkin.
Qolgan katta kuchlar, masalan, gumanistik psixologiya , transpersonalagik
psixologiya va kognitik psixologiyalar ularni to’ldirib turadi.
Dostları ilə paylaş: |