1-mavzu. Psixologiya fanining predmeti va rivojlanish tarixi Reja: Umumiy psixologiyaning predmeti, vazifalari

Gumanistik (Ijtomoiy) PsixologiY. 
Psixologiyaning bu yangi maktabi psixologiyadagi oxirgi tendensiyalarni 
ko’rsatadi. Uning rivojlanishida Abraxam Maslov, Kevlar Rodjers, Rollo Mey, 
Artur Kombs, Gordon Olport kabi psixologlar o’z xissalarini qo’shishgan. 
Gummanistik psixologiya insonga eng qadrli narsalarni beradi.Bu yo’nalish 
maqsadga yo’naltiruvchi atrof muhitga moslashtiruvchi xususiyatlarga ega. Bu 
maqsadlar fizik ehtiyojlarni qondirish uchun yoki o’z-o’zini aktuallashtirish va 
reallashtirish kabi oddiy bo’lishi mumkin.(23bet) 
Mana shunday tarzda gumanistik psixologiya insonning farqli tomonlarini, 
shaxsiyatini erkinligini noyob qobiliyat va maqsadlarini, maqsadini tushintirib 
beradi. 
Transpersonalagik psixologiY. 
Transpersonalagik psixologiya zamonaviy psixologiyadagi eng yangi 
yondashuvlardan biridir. O’z-o’zini aktuallashtirish borasidagi Abraxam 
Maslovning ishi: u o’zining e’tiborini ozining shaxsiy tajribasiga asoslanib 

---

o’tkazgan. Biz nimani oylashimiz, o’zimizni qanday his qilishimiz, holatimizni 
o’zgarishi bularning barchasi transpersonalagik psixologiyaning bir qismidir. Bu 
holatlar inson kuchli stress va hayajonda bo’lgan paytda yuzaga chiqadi. Ular 
ko’pincha uyqu yoki chuqur konsentratsiya vaqtida paydo bo’ladi. Ular tashqi ta’sir, 
ma’lum bir narkotik vositalar,diniy targ’ibot, yoga va meditatsiya yo’llari orqali 
eksperimental tarzda chaqiriladi. 
Kognitik psixologiY. 
Bu ham zamonaviy psixologiyaning yangi maktablaridan biridir. U 
intellektualizm natijasida paydo bo’lgan insoniyat qobiliyatlari va atrof muhitga 
moslashuvi yashash uchun kurashini o’rganuvchi yo’nalishdir. Bu yo’nalishning 
boshlang’ich ildizlari gestalistlar fikrlariga borib taqaladi.(24 bet) 
Kognitik psixologiya insoniyat tafakkuri, xotirasi, nutqi, rivojlanishi, qabul 
qilishi kabi xususiyatlarini 
o’rganadi.Kognitiv psixologiya bixevioristlar 
yondashuvi mutlaqo qarama qarshi turadi. 
Shu tarzda,Kognitik psixologiya ruhiyat mexanizmining ishlash tizimini 
tushintirib beradi. Bu ttizimda barcha ta’sirlar, atrof-muhit ta’siridan kelib chiqadi.
Inson onggining kognitik funksiyasi, misli bir uning ishlab chiqariluvchi 
mahsuloti sifatida ish yuritadi. 
Kognitik psixologiya kundan-kun mashxur bo’lib bormoqda. Edvard Tolmen 
kognitik psixologiyasining asoschilaridan biri bo’lib, bu borada ko’plab bilim va 
malakaga ega bo’lgan. U ongli organizmlarning ruhiyatidagi muammolarni 
yechishda mana shu organizmlarning aqliy gipoteza yordamida topishga harakat 
qilgan. Keyin uni amalda qo’llashga va uni tekshirib ko’rishga hrakat qilgan. 
Shveysariyalik psixolog Jan Piaje , u kognitik psixologiya boyicha eng taniqli 
shaxslardan biri bo’lgan . U bolalarda kognitik psixologiyaning ta’siri va 
funksiyalarini o’rgangan. U bolalarning biologic tayyorgarligiga qarab 
iqtidorlarining rivojlanishi bosqichlarini aniqlagan. 
Qisqacha xulosa. 
Psixologiya fanining rivojlanish evolutsiyasi tarixdan o’rganish oson va u
o’z navbatida 3 qismga bo’linadi: 
1.
Ilmiy davri, 
2.
Imiy va zamonaviy davri, 
Zamonaviy davri. 
Ilmiy psixologiya (o’n to’qqizinchi asrning o’rtalariga qadar davom etgan) 
uning dalillari quyidagilar: 
1.Inson ruhiyati -ma’lum bir qadimgi irimlarga ko’ra insoniyatga aloqasi 
bo’lmagan, noreal borliq sifatida tushinilgan,ya’ni planeta va iblis, ruh va boshqa 
g’ayritabiiy kuchlar bilan ta’riflangan. 
2. Suqrot, Platon , Aristotel kabi faylasuflar nuqtai nazari boyicha irimlarning 
hayotdagi ma’nosini tugatish kerak edi. Aynan shuni o’zgartirish uchun 17 asrda

---

yetakchi psixologlar tomonidan falsafa asoslari paydo bo’lib, renessans davrida 
Dekardning dualiz, empirizm kabi tushunchalari paydo bo’ldi. (25 bet) 
3. O’n to’qqizinchi asrda Lokk nuqtai nazariyasi. Kann va uning shogirdlari 
Buyuk Britaniyada psixologiyada birinchi assotsionizm maktabini yaratishdi. U 
bunda tuyg’u va fikrlarni bir-biriga bog’laydi. 
4. Assotsionizm va emperizmlarning kuchli ta’siri psixologiyada yana bir 
yangi naturalistic yo’nalish yaralishiga sabab bo’ldi. Bu yo’nalishni tarqatuvchilari 
Russo, Pestalotsiy, Fredel, Kristian Volf. 
5.Yigirmanchi asrda nemis professori Gerbart tomonidan yaratilgan yangi
gerbartian psixologiyasi , psixologiya fakultetida yangi tushunchalarni kiritdi. 
Ilmiy psixologiyaning zamonaviy davri. 
O’n to’qqizinchi asr o’rtalaridan boshlab, zamonaviy ilm va texnika 
davrida inson ruhiyatini o’rganuvchi yangi ilmiy metodlar yaratildi.Quyidagi
yo’nalishlar aynan shu davrda yaratilgan: 
1.Strukturalizm, nemis professori Vilgelm Vundt (1832- 1920) aqliy faoliyat 
va uning tuzilishi , taxlilini yaratgan. 
2.Funksionalizm, amerikalik psixolog Uilyam Jeyms(1842-1910) ong 
evolutsiyasi jarayonida rivojlangan, buning sababi bo’lsa atrof-muhitga moslashish 
bo’lgan deb tushintiradi. U yana bu yo’nalishda nerv sistemasini ham yoritib o’tgan. 
3. Bixeviorizm, Jon B. Uotson o’zining bor e’tiborini inson ruhiyati va xatti-
harakatlariga qratgan. 
4.Germaniyada bir qator psixologlar guruhi bixeviorizmdan ajralib turuvchi
yangi geshtaltpsixologiya maktabini yaratdi. 
5.Psixoanaliz.Zigmund Freyd yangida –yangi fikrlarni kiritdi. U tajribalarini 
ongli va ongsiz ravishda, ruhiyatni psixoanaliz orqali o’rgangan. 
6.Shaxsiy va analitik psixologiY.Keyingi davrda Alfred Adler(1870-1937) va 
Karl Yung (1875-1960)ikkalasi ham Freydning izdoshlari bo’lib, ular ham jinsiy 
aloqa borasida o’z maktablarini yaratishdi. 
Zamonayi psixologiyadagi oxirgi tendensiyalar. 
Psixologiya dunyosining rivojlanishida turli xil yo’nalish va maktablarning 
aralash bo’lishi kata o’rin tutadi. Masalan; bixeviorizm, psixoanaliz, gumanistik 
psixologiya,transpersonalogik psixologiya va kognitik psixologiya 
Gumanistik psixologiya asoschilari Maslou, Rodjers, Artur Kombs,Gordon 
Olportlar insoniyatni psixologiyadagi eng oxirgi tendensiyalarini tushintiradi. 
Transpersonalogik psixologiya insonning his-tuyg’ulari, ong ta’siridagi 
o’zgarishlarni o’rganadi. (26bet) 
Kognitik psixologiyaning chuqur ildizlari geshtaltpsixologiyaga borib 
taqaladi. Edvard Tolmen va Jan Piaje uning keying tarqalishidagi xissalari kata 
bo’lgan, 
O’n sakkizinchi asrda emperik va assotsianistlar fikri bilan bir qatorda 
psixologiyaning yangi oqimi dunyoga keldi.Bu oqimni Frebel,Pestolotsiy,Russo 
kabi naturalistlar ommaga targ’ib etishgan.Ular ratsionalist va emperiklar tomonidan 
ishlab chiqarilgan yuqori ong nazariyasiga qarshi turishgan.Ular odam faqat aql va 

---

fikrdan iborat degan tushunchaga qarshi xissiyot va tuyg’u birinchi o’rinda turishini 
ta’kidlab kelishgan. 
Emperik va naturalistlarning nazariyasiga mutlaqo qarama-qarshi bo’lgan 
psixologiyaning yangi yo’nalishi paydo bo’ldi (nazariyaga muvofiq qalb va ruhiyat 
tafakkur,tafakkur,xotira kabilarga bo’lingan).Bu oqim o’n sakkizinchi asrning 
birinchi yarmida nemis tafakkurchisi Kristian Volf tomonidan amalda qo’llana 
boshlandi.Psixologiyaning bu yo’nalishi o’n to’qqizinchi asrgacha, ya’ni nemis 
olimi Gerbart yaratilgan yangi gerbartian yo’nalishi paydo bo’ldi.Shu nazariyaga 
muvofiq yangi fikrlar eskisidan ustun chiqdi.Shaxsning harakatlari va aqliy faoliyati 
Gerbartning aytishicha fikrlar o’rtasida doimo kurash bo’lib o’tadi, har bir fikr 
harakatda va ularning hammasi inson onggida qolishga harakat qiladi.Manashu 
tushunchani isbotlash uchun u matematik formulalar,aqlni tashkil etuvchi qonun-
qoidalarni ishlab chiqqan. 
Shu bois psixologiya fan davriga qadar ma’lum bir darajadan boshqa bir darajaga 
o’tib kelgan. 
O’n to’qqizinchi o’rtasiga kelib, psixologiyaning noilmiy darajada rivojlanib 
kelishi to’xtadi va boshqa fanlar singari ma’lum bir fan mavqeyida qarash boshlandi. 
Ilmiy psixologiyaning zamonaviy davri. 
O’n 
to’qqizinchi 
asrning 
ikkinchi 
yarmiga 
kelib 
fizika,kimyo,zoologiya,geologiya va boshqa fanlarni o’rganish chuqurlashgai 
natijasida insonning ruhiyati ma’lum bir laboratorik tajribalariga asoslanib emas, 
balki ilmiy metodlar bilan o’rganish mumkinligi ilgari surila boshladi.
5
Strukturalizm :Vilgelm Vundt psixologiyaning fan sifatida rivojlanishida 
katta xissa qo’shgan(1832-1920 nemis professori birinchi bo’lib 1879- yilda 
Leypsigda psixologik laboratoriyani ochdi).Uning bu yondashuvi psixologiyada 
strukturalizm deb atalgan. 
Vundt va uning shogirdlari tajriba xonalarida o’z-o’zini analiz qilish va 
kuzatish boyicha ko’plab tajribalar o’tkazishgan.Tajribalar mobaynida ular 
nur,rang,tovush va sezgi orqali tajriba o’tkazilayotganlarning qanaqa his-tuyg’ularni 
his etayotganliklari aniqlangan. 
Leyosigdagi laboratoriyada ko’plab yetuk psixologlar yetishib chiqqan.Ular 
ichidan eng mashxurlaridan biri Edvard Bredford Titchener Amerikaning Kornelsk 
Universitetida yetuk professor psixologlaridan biri bo’lgan.Uning so’zlari boyicha
psixologiya ong va tajribani o’rganadigan fan.Ong yoki tajriba faqat uch holatda 
yuzaga chiqishi mumkin:jismanan sezish,tuyg’u va obrazlar(masalan,xotirlash va 
orzu). Masalan, bizning banan bilan bo’lgan tajribamizni izohlash uchun biz avval 
uni jismonan his qilishimiz mumkin(ya’ni uni ko’ramiz), sezamiz(ya’ni bananni 
yoqtirish yoki yoqtirmasligimiz) keyin oldingi banan bilan bo’lgan tajribalarimizni 
eslaymiz. 
5
S.K.Mangal: “General Psychology” 2013y. 15p 

---

Shu orqali, Vundt va uning Titchener kabi izdoshlari, aqlni uning tuzilishi orqali 
o’rganishga harakat qilib kelishgan. 
Shu bilan birga, yaqin yillarda struktualizm maktabi ko’plab tanqidlarga 
uchradi va aniq,ishonchli ma’lumotlarni isbotlab berolmagani uchun 
muvofaqqiyatsizlikka uchradi. 
Funksinalizm:Strukturalistlarning sharofati bilan psixologiya mustaqil fan 
sifatida qarala boshlandi.Bu inson ruhiyatini o’rganishga yangidan yangi foydali 
yo’llarni ochib berdi. 
Shunday qilib, yangi funksionalistik maktab paydo bo’ldi.
6
Amerika psixologiyasining asoschisi Uilyam Jeyms(1842-1910), psixologiya 
maktabining tuzilishiga juda katta xissa qo’shgan psixologlaridan biridir. U Darvin 
nazariyasining ta’sirida , bundan tashqari anatomiya, fiziologiya va meditsinaga 
qiziqishi tufayli psixologiyaning o’rganishda biologic usullardan foydalandi.U 
Vundt va Titchenerning fikrlari noto’g’ri ekanligini ta’kidlab kelgan.Ongning 
tuzilishi va tarkibini bilgan holda uning faoliyati va vazifalarini o’rganish 
mumkin.Uning ta’kidlashicha, evolutsiya jarayonida ilk ongli rivojlanish 
boshlangan,buning sababi esa atrof-muhit ta’siriga moslashuv bo’lgan. U o’zining 
nuqtai nazarini rivojlantirgan holda, odat bu faqat asab tizimining ma’lum bir 
vazifasi degan qarorga keldi.Ma’lum bir faoliyatni takrorlanayotgan vaqtda , asb 
tizimi shu faoliyatga mos ravishda o’zgaradi va kelgusi marta shu faoliyatni 
beixtiyor takrorlaydi. 
O’n to’qqiz va yigirmanchi asrning keying yillarida Uilyam Jeymsning fikrlari 
Jon Dyu(1859-1951), Jeyms Roulend Enjel(1869-1949) J.M.Kattel, L.Edvard, 
Torndayk 
va 
R. 
S.Vudvard 
kabi 
psixologlar 
tomonidan 
yanada 
mustahkamlanib,rivojlantirib borildi. 
Bixeviorizm:Strukturalizm va funksionalizmga mutlaqo qarama qarshi holatda 
Jon B.Vatson yangi bixeviorizm nomli yo’nalishni kiritdi.Uning fikricha,Ongni 
ilmiy tarafdan tasvirlab berib bo’lmaydi,uni ko’rish ham , tegib ko’rish ham mutlaqo 
bo’lmaydi.Xatto u mavjud bo’lsa ham uni ilmiy nuqtai nazardan o’rganib 
bo’lmaydi.Shu sabab psixologiya fanini ilmiy tomondan emas, balki ma’lum bir 
tajriba va kuzatuvlar orqali bayon etish mumkin. 
Shunga ko’ra, bixeviorizm inson ruhiyatini o’rganish uchun o’zini bor diqqtatini 
kuzatiluvchining xatti-harakatiga qaratadi.Mana shu maqsadda inson faoliyatini , 
fikrlarini ,his-tuyg’ularini butunlay tushuntirib berish uchun kuzatish va har birini 
yozib boorish kerakligini bayon etadi.
7
Mana shu tufayli, bixevioristlar,masalan, aynan qo’rquvning o’ziga emas , 
balki 
yurak 
urishini 
tezlashishiga,arterial 
bosimga 
e’tibor 
berishgan.Chunki,qo’rquvni uni o’zini o’lchab bo’lmaydi,ularni va ma’lum bir 
6
S.K.Mangal: “General Psychology” 2013y. 16p 
7
S.K.Mangal: “General Psychology” 2013y. 17p 

---

darajada o’rganish mumkin.Bixeviorizm nazariyasi rus psixologi Ivan Pavlov(1849-
1936 )ning nazariyalariga asoslanib Uotson tomonidan faktlarga asoslanib 
yaratilgan. 
Pavlov o’z nazariyasi tajribasida kuchukni avval faqat qo’ng’iroq tovushiga , 
keyin uni go’sht xidiga almashtirib kuchukning har bir javib reaksuyasiga atrof 
muhit ta’sir qilishini aniqladi.Uotson shu usulni inson psixologiyasini o’rganib 
ko’rishga qo’llab ko’rdi.U 11 oylik Albert ismli chaqaloqqa o’z tajribasini 
o’tkazdi.U chaqaloqni avval kalamushlarga bo’lgan qo’rquvni yaratib , keyin uni 
to’satdan baland shovqinga o’zgartirdi.Shunga ko’ra , u bizning har bir xatti-
harakatimizni atrof muhit ta’siriga nisbatan bo’lgan javob reaksiyasi ekanlligini 
isbotladi. 
Quyida ko’rsatilganidek Uotson 1926-yilda qat’iy tarzda inson avtomatik 
ravishda javib berishi atrof-muhit ta’siri ekanini isbotladi: 
“Menga bir qator yosh, sog’lom bolalarni bering, men ularni o’z dunyoyimda 
o’zgartirishga kafolat beraman, ularni har qanaqa kasb egasi bo’lib yetishib 
chiqishiga olib kelaolaman.Masalan, shifokor,yurist,rassom savdogar ,kambag’al 
odam va o’g’ri , buni barchasini ularni qobiliyati ,iqtidori, mavqei va qaysi elatga 
mansub ekanligiga qaramasdan bajara olaman”. 
Uotson va shogirdlarining yangi bu bixeviorizm yo’nalishi eramizga 
psixologiyaning yangi mexanik, materialist, obektiv, fizik va boshqa aniq fanlar 
ko’rinishini olib kirishdi. Ammo buning ham o’ziga xos kamchiliklari mavjudligi 
sabab, zamonaviy psixologlar tomonidan bir qator tanqidlariga uchradi. 
Geshtaltpsixologiya 
Amerikada strukturalizm va funksionalizmga qarshi bo’lganlar chegarasiz edi. 
Germaniyada bixeviorizmdan ozroq farq qiluvchi yangi geshtaltpsixologiya nomli 
maktab ochildi.
8
Bu maktabning eng mashxur namoyandalari: Vertgeymer (1890-1943), 
Koffka(1886-1941),Volfang Keler(1887-1967) va Kurt Levin (1990-1947). Geshtalt 
so’zi nemischa ot bolib. Geshtaltni inglischa tarjimasi “Konfuguratsiya” yoki oddiy 
kilib “uyishik butun”. Shuning uchun geshtalt-psixologiyasi atomistik va 
molekulyar yondashuvlarga karshi tura oladi. Bu bilan birgalikda inson murakkab 
bulaklarning kolleksiyasi yoki element kilib emas buyumni butun kabul kiladi. 
Geshtalt-psixolog , sezgilar yoki idrok ma’nosi har doim umumiy vaziyat bilan 
bog’lik. Narsa jinsdagi alokadek kabul kilinadi. U o’z ichiga narsa, tamoshabin va 
murakkab fonni ichiga oladi. Geshtalistlar bundan tashkari mexanik yondashuv 
yurishini rad qilishdi, oddiy stimul – reaksiya orqali qoriqlanuvchi tarzda. Ular shuni 
tastiklashtiki stimul bilan reaksiya o’rtasida o’zini rodidagitashkilotlar mavjud va 
ular yangi geshtalt shakillanishiga yordam beradi.Gestalistlarning ta’kidlashlaricha 
behosdan fikrda(ongda,tafakkurda) yangidan barpo bo’lgan narsalarning tuzilishlari 
8
S.K.Mangal: “General Psychology” 2013y. 18p 

---

eskilariga nisbatan yanada mukkamalroq va zarurroq holatda o’zicha kelishlari 
mumkinmi,natijada ular bir biridan umuman farq qilishlari ham mumkin.Natijada 
inson tafakkuri oddiy rag’batlantirilishining natijasigina emas,balki uning
rivojlangan intelek onggining , tafakkurining xulosasiga aylanadi. 
Individ-sharoitni yaxshilab o’rganib vaziyatga turlicha berilgan fikrlar bilan 
tanishib, haqiqatga yaqinroq bo’lgan yo’lni “qarorni” tanlaydi va uni amalga 
oshirish maqsadida kutilmagan,qat’iy qarorlarni qabul qiladi. 
Gestalt-psixologiya RZM(sayt)- insonning xususiyatlarini rivojlanishini uch 
turga ajratadi:
a)sharoitni bor holatda qabul qilish; 
b)sharoitni ko’rib ,o’rganib ,uni kelib chiqish sabalarini aniqlash; 
v)tezlik bilan qaror qabul qilish va shu asosida faoliyat olib borish. 
Shunday 
qilib, 
Gestalt-psixologiya 
qat’iy 
ravishda 
sharoitni 
strukturalash(kesimlarga ajratish), funksiyalash (vazifalash) va qilinishdan iborat 
bo’lgan ilmiy psixologiyaga qarshi chiqdi.Jumladan, u bu tizimning tuzilishiga 
“g’isht va quyma”, o’zaro bog’lanishiga ularni kesimlarga “g’isht” ajralishiga qarshi 
chiqdi va ular to’g’risidagi tushunchalarni achinarli hol deb hisoblagan.
9