1 Ön söz kitab Azərbaycan və Kürd xalqlarının tarixi dostluğuna ithaf olunur

13
kürd  mənşəli  olması  onun  senefontun (e.ə.V əsr) qeyd  etdiyi  hürri-mitani  etnonimi
Arisennadan  daha  qədimliyini  təsdiqləyir...  Qədim  Arimen,  “Manna  ariləri”  etnonimi
kürdlərin  armeni-varta-“Manna  arilərinin  yurdu” (“var,  var-kürdcə “yurd”deməkdir)-
tayfasının  adında  bugünədək  qorunub  saxlanmışdır...  Mürəkkəb  tərkibli armena  varto  öz
davamını  digər  kürd  tayfaların-avroman  və saurman-adında  tapır.  “Sauroman”-kürd
dilində “Manna  suvariləri”  deməkdir.  Beləliklə,  üç  kürd  etnonimi-kurmanc (“Manna
oğulları”), Sauroman (“Manna  suvariləri”) və arimen (“Manna  ariləri”) bir  biri  ilə
birbaşa qohumluq əlaqələrinə malikdir (23,289-290).
Bu fukrə onu da əlavə edək ki, kürd tayfalarından biri bu gün də Manki adlanır. Bu
sətrlərin müəllifi bu tayfadandır.
Kürdlərin mannalılarla sıx əlaqəsini sübut edən faktlardan biri də manna çarlarının
adlarıdır. Həmin  çarların ən  məşhurları  Artsari,  İranzo,  Ara, Losan  və Deyok  olmuşdur.
Deyoka Key Qubada  Kürdi adı verilmişdir.
Beləliklə,  kürdlərin  mənşəyi  və formalaşması  tarixi  haqqında  elmi  mənbələrin
tətqiqi və bu barədə alimlərin müxtəlif fikirlərinin təhlili göstərir ki, bu xalq, Ön Asiyanın
və Şimali Mesopotomiyanın ən qədim-ən azı 8 min illik tarixə malik olan aborigen (yerli)
etnoslarından biridir. Qədim kürd tayfa birləşmələrinin tərkibində fəal iştirak edən hürrilər,
lallabeylər,  kutilər,  kassitlər,  karduxlar,  xaldeylər (urartalar), mannalılar,  midyalılar
(medlər,  marlar)    bu  xalqın  etnogenezində mühüm  rol  oynamışlar.  Həmin  tayfa
birləşmələri  e.ə.  III-I  minilliklər ərzində bir  neçə qüdrətli  dövlət (Kuti  imperatorluğu,
Urarta çarlığı, Manna çarlığı, Midiya imperiyası və.s.) yaratmağa və regionda dərini tarixi
izlər  (ilk  yazı  nümunələri-şumer  yazıları,  zodiak  təqvimləri,  qədim  şəhərsalma
mədəniyyəti,  tarixi  abidələr,  dini-mənəvi  dəyərlər-“Avesta”,  Zərdüşt  dini  və s.)  salmağa
nail olmuşdur.
Bizim  eranın  II-VI əsrlərndə qeyd  olunan  tayfa  birləşmələrinin  vahid  kürd  xalqı
kimi formalaşması prosesi getmiş və bu proses ən geci VII əsrdə başa çatmışdır. Artıq VII
əsrdə bu xalqın yazılı ədəbiyyat nümunələri meydana gəlmişdir.(14,15)

---

14
I.II. KÜRDLƏRIN VƏ KÜRDÜSTANIN QISA TARIXI
.
“Kürdlərin  yaşadığı  yer  mənasında  olan  Kürdüstan  termininin  yaranması  tarixinə
nəzər  salaq.  Yuxarıda  qeyd  etdiyimiz  kimi  qədim  kürdlər  bir  sıra  qüdrətli  dövlətlər
yaratdıqlarına baxmayaraq, onların heç birinə onu yaradan xalqın adı verilməmişdir. Necə
ki, ABŞ-ı yaradan xalqın (inglislərin) adı bu ölkəyə verilməyib. Rəsmi sənədlərdə və elmi
mənbələrdə Kürdüstan sözünə ilk dəfə XII əsrə aid materiallarda rast gəlirik. Belə ki, “XII
əsrin  ortalarında səlcuqlar  sülaləsinin  görkəmli  hökmdarlarından  olan  Sultan  Səncər
Luristan (kürdlərə aid lan lurların vətəni) ilə Azərbaycan (Cənubi Azərbaycan) arasındakı
vilayətləri, o  cümlədən  Həmədan, Dinəvər  və Kermanşah  sərhəddini  müəyyənləşdirmək
və qərb hissələri Kermanşaha tabe etmək məqsədilə Kürdüstanın bir qismini müstəqil elan
edərək,  onu  həmin ərazidə yaşayan  xalqın  adı  ilə adlandırdı.  Bunda  sonra  Səlcuq
dövlətinin  rəsmi  sənədlərində Kürdüstan adı  yazıldı  və paytaxtı Bahar şəhəri  olmaqla,
Sultan  Səncərin  qardaşı  oğlu  Sultan  Süleyman  1159-1161-ci  illərdə Kürdüstan  padşahı
oldu” (29,49).
Həmin  dövrdə (XII əsrdə) Kürdüstan əyalətinin  tərkibinə beş  iri  vilayət-Həmədan,
Dinavər,  Kermanşah,  Şəhrizur,  Səncər-daxili  idi.  Kürdüstan əyalətinin  tabeliyindəki
dairələrin sayı 16 idi: 1) Alanı; 2) Alişter; 3) Bahar; 4) Huftian (Həftian); 5) Dərbənde Tac
Xatun;  6)  Dərbənde Zənqe; 7)  Dəzbil;  8)  Dinavər;  9)  Sultanabade  Çəm-Cəmal;
10)  Şəhrizur;  11)  Kermanşah;  12)  Kərənd  və Xoşan;  13)  Kənqavər;  14)  Mahidəşt;  15)
Hərsin; 16) Vəstam.
XIII əsrədək Luristan vilayəti də Kürdüstanın tərkibinə daxil idi. (51,73).
Yuxarıda  qeyd  olunan  vilayətlərin  və dairələrin  adından  göründüyü  kimi  Sultan
Səncər  Kürdüstan əyalətinə kürdlərin  qədim  məskunlaşma ərazilərinin  təxminən  40%-ni
daxil etmişdi.
M.İ.Şəmsi  yazır  ki,  Kürdüstan  adını  ilk  dəfə İran  tarixçisi  Həmdulla  Qəvzini
1339/40-ci  ildə yazdığı əsərində qeyd  etmişdir  (29,49). Əlbəttə,  bu  fikirlə razılaşmaq
olmaz. Çünki Kürdüstan sözünə H.Qəzvinidən xeyli əvvəl (XII əsrin axırlarından) bir sıra
ərəb  mənbələrində rast  gəlirik.  Digər  tərəfdən  Strabonun  Kordienası  elə Kürdüstan
deməkdir.  Kürdüstan  Vilayəti  zaman  keçdikcə öz  sərhədlərini  genişləndirmiş  və proto
kürd tayfalarının kompakt yaşadığı qədim məskunlaşma ərazilərini əhatə etmişdir.
XII əsrin  görkəmli  kürd  tarixçisi  Şərəfxan  Bidlisi  özünün  məşhur  “Şərəfnamə”
əsərində göstərir  ki,  Kürdüstan  ölkəsi  Hind  dənizi  sahilində olan  Hormuzdən  başlayaraq
düz  xətlə Mərəş  və Malatiya  vilayətlərinə qədər  uzanır.  O,  şimalda  fars,  İraq-Əcəm,
Azərbaycan  və Ermənistanla,  cənubda  isə Diyarbəkir,  Mosal  və İraq-Ərəblə sərhədlənir.
Övliya Çələbi isə 1646-cı ildə yazdığı əsərində Kürdüstanın Şimalda Ərzrum, cənubda isə
Bəsrə
(İran)
körfəzinədək 
uzandığını 
qeyd 
etmişdir. 
(81,121-122). 
O,öz

---

15
“Səyahətnamə”sində göstərir  ki, Ərzurumdan şimal-qərbdə yerləşən  Baybort  şəhəri
əhaləsinin yarısı kürdlərdən ibarət olub (85,286).
1514-cü  ildə baş  vermiş  Çaldıran döyüşünədək  vahid ərazinin  adı  olan  Kürdüstan
həmin  ildə Osmanlı  və İran  imperiyaları  arasında  iki  yerə parçalandı. 1923-cü
ildə
bağlanan  lozanna müqaviləsindən  sonra  Kürdüstanın ərazisi  dörd  dövlət  (Türkiyə,  İran,
İraq  və Suriya)  arasında  bölüşdürüldü.  Elə həmin  ildə Azərbaycan  SSR ərazisində
kürdlərin adı ilə bağlı Kürdüstanın beşinci parçası-“Sovet Kürdüstanı”, “Qızıl Kürdüstan”
(rusca  “Krasnıy Kürdüstan”ın) deyilən  Kürdüstan  qəzası  yarandı.  Beləliklə,  elmi
mənbələrdə vahid  Kürdüstan əvəzinə Türkiyə Kürdüstanı,  İran  Kürdüstanı,  İraq
Kürdüstanı,  Suriya  Kürdüstanı  və
“Sovet  Kürdüstanı”  ifadələri  içlədildi  və
içlədilməkdədir.
Elmi mənbələrin verdiyi məlumata görə tarixi Kürdüstanın sahəsi 530 min kv. km-
dən çoxdur ki, bu da Fransanın sahəsinə yaxındır (8,45). Kürdlərin tarixən məskunlaşdığı
və bu  günədək  yaşayıb  öz  azadlığı  uğrunda  mübarizə apardığı ərazi  (vahid  Kürdüstan)
şimalda  Kars-Ərzurum  paralelindən  başlayıb  cənubda  İran  körfəzi  sahillərinədək,  qərbdə
vəşimal-qərbdə Suriyanın Hələb şəhərinədək, şərqdə və cənub-şərqdə Maka-Xoy-Salmas-
Mehabad-Sənəndəc-Kirmanşah-Hürrəmabad-Şəhre-Kord (Kürd  şəhəri) xəttinədək,  başqa
sözlə Zaqros dağlarının şərq ətəklərinədək uzanır.
Qeyd  olunan ərazilər  hal-hazırda  Türkiyənin  cənub-şərq,  İranın  şimal-qərb,  İraqın
şimal, Suriyanın şimal-şərq hissələrini təşkil edir. Göründüyü kimi, bu ərazi Yaxın və Orta
Şərq  regionunun  mərkəzi  olub  olduqca  mühüm  geostrateji  mövqeyə malikdir.  Qədim
“İpək  yolu”,  regionun ən  iri  şəhərləri  olan  İstanbul,  Ankara,  Təbriz,  Tehran,  Dəməşq,
İsfan,  Bağdad,  Bəsrə və s.  Şəhərləri  bir-biri  ilə birləşdirən  beynəlxalq əhəmiyyətli
magistrallar  (avtomobil  və dəmir  yolları,  boru- kəmər  nəqliyatı) Kürdüstan ərazisindən
keçir.
Kürdüstan ərazisi həm də təbii şəraitinin gözəliyi və zənginliyi ilə diqqəti cəlb edir.
Belə ki, Kiçik Asiya yaylasını və Zaqros silsiləsini (Kürdüstan dağlarını) yaradan dağlar,
dağlararası dərələr, Mesopotomiya ovalığının şimal hissələri təbii sərvətlərlə-qiymətli ağac
növlərinə mail  sıx  meşələr,  yay  otlaqları  olan  güllü-çiçəkli (Bingöl  kürd  dilində “çiçək
qoxulu”  yaylaq  deməkdir) yaylaqlar,  neft,  dəmir, əlvan  metal  filizləri,  mineral  sular,
məhsuldar  torpaqlar  və s.  olduqca  zəngindir.    Təsadüfü  deyil  ki  üç  qədim  peyğəmbərin
(Nuh, Zərdüşt, Ibrahim) vətəni məhz kürdüstan ərazisində yerləşir.
Kürdüstanın bu gözəlliyi və zənginliyi, beynəlxalq əhəmiyyətli geostrateji mövqeyi
tarix  boyu  kürd  xalqına  xeyirdən  çox  zərər  gətirmiş,  hətta  bu  qədim  etnosun  faciəsinə
səbəb olmuşdur.
Yuxarıda qeyd etdiyimiz kimi, II-VI əsrlərdə qədim kürd tayfa birləşmələrinin vahid

---